Η ρύθμιση, από το Διεθνές Δίκαιο, των μη επανδρωμένων αεροσκαφών

Τα τελευταία χρόνια έχει αναδυθεί μια ενδιαφέρουσα συζήτηση στη διεθνή σκηνή σχετικά με τη νομιμότητα των μη επανδρωμένων οχημάτων (UAV) και την εφαρμογή της ένοπλης δύναμης. Σε πολλές περιπτώσεις, οι χειριστές των UAV, οι οποίοι ενδέχεται να βρίσκονται εκατοντάδες ή χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, είναι σε θέση να πραγματοποιούν επιτήρηση για μεγάλες περιόδους και να επιτίθενται σε σταθερούς και κινούμενους στόχους, με μεγάλο εύρος εκρηκτικών μηχανισμών και με σχετικά υψηλό βαθμό ακρίβειας. Αυτές οι δυνατότητες, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι ο κίνδυνος που ενέχει για τη ζωή του ο πιλότος είναι μικρότερος, καθιστούν αυτή τη νέα τεχνολογία ιδιαίτερα ελκυστική σε στρατιωτικές δυνάμεις και δυνάμεις ασφαλείας.

Ωστόσο, η ιδέα του εξ’ αποστάσεως πολέμου έχει προκαλέσει μεγάλη δυσφορία στο κοινό για ηθικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς λόγους. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η αυξημένη χρησιμότητα UAV μπορεί να αυξήσει τις ευκαιρίες για επίθεση, να οδηγήσει σε πόλεμο εντός κατοικημένων περιοχών, θέτοντας, παράλληλα, σε μεγαλύτερο κίνδυνο έκθεσης τους αμάχους και πολιτικά αντικείμενα. Η ψυχολογική βλάβη που προκαλείται σε άτομα που ζουν υπό την επίμονη απειλή επιθέσεων από UAV, όπως έχουν αποδείξει πλήθος ερευνών, όπως η έρευνα που διεξήχθη και δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα “The Guardian” το 2016 ή αυτή στον διαδικτυακό τόπο του Ευρωπαικού Συμβουλίου για τις Εξωτερικές Σχέσεις το 2013,  έχει εγείρει πρόσθετες ανησυχίες. Επιπρόσθετα και η αντιληπτή έλλειψη διαφάνειας και λογοδοσίας σχετικά με τη χρήση θανατηφόρου βίας από UAV, έχει προβληματίσει το κοινωνικό σύνολο (Stanford Law School & NYU School of Law, 2012). Συγκεκριμένα, έχει καταγραφεί ότι εξαιτίας των επιθέσεων των μη επανδρωμένων αεροσκαφών στο Πακιστάν αποθαρρύνεται η παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας στα θύματα υπό τον φόβο της πρακτικής του «διπλού αγγίγματος» (άλλως  η πλήξη του στόχου δύο φορές για την πλήρη εξουδετέρωση του) στα θύματα. Επιπρόσθετα, προκαλούνται οικονομικές αδυναμίες στις οικογένειες των θυμάτων που αποτελούν παράπλευρες απώλειες (π.χ. δεν αποζημιώνονται για την απώλεια του προσώπου τους ή υφίσταται απώλεια το εργατικό δυναμικό της οικογένειας). Επίσης, ασκείται ψυχολογική πίεση στις κοινότητες , οι οποίες αναβάλλουν κοινωνικές εκδηλώσεις υπό τον φόβο μιας επικείμενης επίθεσης από «αόρατα» στρατιωτικά μέσα.   

Στη συζήτηση που εισάγεται για τη χρήση των drones, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η θέση ότι αυτά λειτουργούν μέσα σε ένα νομικό κενό που προκύπτει από τη νομική αβεβαιότητα που διέπει τα εν λόγω αεροσκάφη. Ωστόσο, υποστηρίζεται ότι το διεθνές ποινικό δίκαιο (ICL) και το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο (IHL) παρουσιάζουν νομικά καθεστώτα που συνεχίζουν να ρυθμίζουν συμβατικώς τη χρήση των drones σε ένοπλες συγκρούσεις. Τα drones αποτελούν άλλο ένα εργαλείο που λειτουργεί μέσα σε ένα υπάρχον νομικό πλαίσιο, που διέπει και περιορίζει τη χρήση ένοπλης βίας.

Υπό το πρίσμα των ανωτέρω, στην παρούσα μελέτη, αξιολογούνται οι διεθνείς νόμοι που διέπουν τη σύγκρουση με παραπομπές σε συγκεκριμένους κανόνες που ισχύουν για τη χρήση των drones. Πιο αναλυτικά, αρχικώς, θα γίνει μια προσπάθεια εννοιολογικής οριοθέτησης της έννοιας «μη επανδρωμένο αεροσκάφος». Ακολούθως, θα γίνει αναφορά στο Διεθνές Δίκαιο και στις επιταγές που ρυθμίζουν την χρήση των συγκεκριμένων αεροσκαφών. Μέσα από την μελέτη του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου (IHL), όπου διέπει την χρήση Uavs σε ένοπλες συγκρούσεις και του Διεθνούς Δικαίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα, το οποίο προβλέπει τη χρήση UAV σε καταστάσεις που δεν ισοδυναμούν με ένοπλη σύγκρουση, θα καταστεί δυνατή η εξέταση των πλαισίων από τα οποία προκύπτουν ορισμένες ανησυχίες και προβληματισμοί αναφορικά με τους τρόπους χρήσης των UAV. Στο πλαίσιο αυτό, θα παρουσιαστούν κάποιες μελέτες περίπτωσης (case studies), οι οποίες αποσκοπούν στη καλύτερη κατανόηση του νομικού πλαισίου από τον αναγνώστη. Τέλος, στο τελευταίο μέρος, θα επιχειρήσουμε να αξιολογήσουμε τις συνθήκες υπό τις οποίες η χρήση drones θα μπορούσε να διωχθεί ως έγκλημα πολέμου ενώπιον του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (ICC).

Τα UAV και το Διεθνές Νομικό πλαίσιο

Εννοιολογική οριοθέτηση των μη Επανδρωμένων Αεροσκαφών και χρήση αυτών

Ο όρος unmanned aerial vehicle – UAV, (αγγλικά: unmanned aerial vehicle – UAV, Unmanned Aerial System – UAS ή Remotely Piloted Aircraft System – RPAS) ήτοι μη επανδρωμένα εναέρια οχήματα, τα οποία αποτελούν ένα ταχέως αναπτυσσόμενο τομέα της αεροπορίας, αναφέρεται σε ιπτάμενα οχήματα τα οποία προορίζονται να λειτουργούν χωρίς πιλότο επί του σκάφους. Ο όρος UAS περιλαμβάνει όλες τις συσκευές, το προσωπικό και τις διαδικασίες οι οποίες χρησιμοποιούνται προκειμένου το μη επανδρωμένο αεροσκάφος να θεωρείται ως ολοκληρωμένο σύστημα. Ο όρος RPAS καθιερώθηκε σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία και με την ανάγκη όλες οι πτήσεις μη επανδρωμένων αεροσκαφών να έχουν τουλάχιστον έναν επιβλέποντα πιλότο στο έδαφος. Τα μη επανδρωμένα ιπτάμενα οχήματα συνήθως έχουν τη μορφή μικρού αεροπλάνου ή ελικοπτέρου με έναν ή περισσότερους κινητήρες και έλικες συντονισμένους για πλήρως ελεγχόμενη πτήση από ειδικό πρόγραμμα ή χειριστήριο εδάφους.

Αν και τα UAV έχουν προβλεφθεί για την χρήση τους εντός στρατιωτικών πλαισίων, μπορούν να αξιοποιηθούν και σε επιστημονικές και εμπορικές εφαρμογές, γεγονός που παρατηρήθηκε ιδιαίτερα την προηγούμενη δεκαετία. Διάφοροι ενδιαφερόμενοι φορείς και δρώντες, συμπεριλαμβανομένων των κυβερνητικών αρχών, των εμπορικών φορέων, επιστημονικών ιδρυμάτων και ιδιωτών, χρησιμοποιούν τα UAV ως προσιτό εργαλείο απόκτησης δεδομένων.

Πέρα από την «πολιτική χρήση» των συγκεκριμένων τύπων αεροσκαφών, ευρέως χρησιμοποιούνται αυτά για στρατιωτικούς σκοπούς. Συγκεκριμένα, τα μη επανδρωμένα εναέρια οχήματα (MEA) είναι σε θέση να διεξάγουν επιτήρηση για εκτεταμένες περιόδους χάρη τόσο στους εξελιγμένους αισθητήρες, όσο και στην αυξημένη ικανότητα παραμένουν στον αέρα για παρατεταμένες χρονικά περιόδους. Τα περισσότερα UAV χρησιμοποιούνται για τη συλλογή πληροφοριών, επιτήρηση και αναγνώριση, τόσο εν καιρώ ειρήνης, όσο και σε περιόδους ένοπλων συγκρούσεων. Μπορούν, επίσης, να μεταφέρουν εκρηκτικούς μηχανισμούς, συμπεριλαμβανομένων βομβών και πυραύλους, ενώ παράλληλα μπορούν να οπλιστουν με πυρομαχικά ακριβείας. Ως προς το πολεμικό υλικό, συνήθως χρησιμοποιούν έναν συνδυασμό έκρηξης, κατακερματισμού, διείσδυσης και εμπρηστικού αποτελέσματος πυρομαχικό, για τον τραυματισμό ή τη θανάτωση ανθρώπων και την διάλυση ή την καταστροφή αντικειμένων.

Ωστόσο, παρά τις πρόσφατες τεχνολογικές βελτιώσεις και αυξανόμενες επιχειρησιακές δυνατότητες, ιδιαίτερες ανησυχίες έχουν προκληθεί αναφορικά με την ιδιωτικότητα, την προστασία δεδομένων και την δημόσια ασφάλεια. Για την ελαχιστοποίηση των συμβατών κινδύνων, που προκαλούνται από UAV ή ατυχήματα προκαλούμενα από αυτά, ένας αυξανόμενος αριθμός εθνικών και διεθνών αρχών έχουν θεσπίσει νομικές διατάξεις που επιβάλλουν δηλώσεις «Go», «No go» ή «How to go» που είτε επιτρέπουν, απαγορεύουν ή περιορίζουν τις πτητικές λειτουργίες, αντίστοιχα.     

Στην παρούσα μελέτη θα γίνει εκτεταμένη αναφορά στο νομικό πλαίσιο που καλύπτει την στρατιωτική χρήση κατά κύριο λόγο των μη επανδρωμένων αεροσκαφών από το Διεθνές Δίκαιο.

Το Διεθνές Νομικό πλαίσιο για τις ένοπλες συγκρούσεις.

Τα UAV μπορούν να χρησιμοποιηθούν,  όπως προαναφέρθηκε, απευθείας ως φορείς οπλισµού, από τις οποίες δύναται να εκτοξευθούν βόμβες και πύραυλοι. Είναι δυνατή, επιπλέον, η έμμεση χρήση τους ως μέσο επιτήρησης για την παροχή, µε καθορισµένου στόχου, επεξεργασµένες πληροφορίες για την υποστήριξη επιθέσεων που πραγματοποιούνται από συμβατικά αεροσκάφη, ως προς το πυροβολικό, τις δυνάμεις που δρουν στο έδαφος ή άλλα UAV που ενυπάρχουν εκεί.

Μεγάλη ανησυχία προκαλείται αναφορικά με τον αν είναι νόμιμη ή μη η χρήση των UAV, σύμφωνα με τα όσα προβλέπονται από το Διεθνές Δίκαιο. Πιο συγκεκριμένα, συχνά ανακύπτουν ερωτήματα ως προς τη νομιμότητα της απειλής ή της χρήσης βίας (jus ad bellum) και τον τρόπο με τον οποίο η δύναμη εφαρμόζεται (jus in bello). 

Αρχικώς, να διευκρινιστεί ότι οι όροι Χρήση Βίας, Πόλεμος και ένοπλη σύρραξη είναι ταυτόσημοι ή συνώνυμοι. Το Δίκαιο του Πολέμου (Law of War) διακρίνεται σε δύο κατηγορίες. Η μία κατηγορία ονομάζεται jus ad bellum. Σημαίνει τις δικαιολογίες του πολέμου ή άλλως την νομική βάση επί της οποίας δύναται να διεξαχθεί ένας πόλεμος. Είναι ακριβώς η νομική βάση που καθιστά ένα πόλεμο δίκαιο. Η δεύτερη κατηγορία ονομάζεται jus in bello και σημαίνει τους κανόνες που διέπουν την διεξαγωγή μιας ενόπλου συρράξεως. Καλείται διαφορετικά Δίκαιο της Ενόπλου Συρράξεως ή Ανθρωπιστικό Δίκαιο της Ενόπλου Συρράξεως ακριβώς διότι εμπεριέχει εκείνους τους ανθρωπιστικούς κανόνες που πρέπει να γίνονται σεβαστοί κατά την διάρκεια μιας ένοπλης σύγκρουσης. Αυτή η κατηγορία περιλαμβάνει κανόνες για την προστασία αμάχων, την προστασία μνημείων εν καιρώ πολέμου, την προστασία αιχμαλώτων πολέμου.

H νομική ορολογία jus ad bellum δεν πρέπει να συγχέεται με το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο (IHL/ΔΑΔ) ή Διεθνές Δίκαιο για τα ανθρώπινα δικαιώματα, το οποίο εξετάζει τον τρόπο βάσει του οποίου επιτρέπεται η χρήση βίας, προκειμένου να εξασφαλιστούν τα ελάχιστα “πρότυπα ανθρωπιάς”. Το Διεθνές δίκαιο για τα ανθρώπινα δικαιώματα γενικά ασχολείται με το εγγενές δικαίωμα ενός ατόμου να προστατεύεται από καταχρηστικές πράξεις εξουσίας, ενώ το ΔΑΔ ρυθμίζει τη συμπεριφορά των μερών σε ένοπλη σύγκρουση (O’Connell, M. E., 2010).

Στις ένοπλες συγκρούσεις, το ΔΑΔ ισχύει εξίσου για όλα τα μέρη της σύγκρουσης, ανεξαρτήτως του εάν η προσφυγή τους στη βία ήταν νόμιμη. Είναι ένα σώμα νομοθεσίας που επιδιώκει, για ανθρωπιστικούς λόγους, τον περιορισμό των επιπτώσεων των ένοπλων συγκρούσεων. Υπάρχουν δύο είδη ένοπλων συγκρούσεων: διεθνείς και μη. Ενώ η πρώτη κατηγορία αφορά συγκρούσεις μεταξύ κρατών, η έτερη περιλαμβάνει εχθροπραξίες μεταξύ ενός κράτους και μιας οργανωμένης μη κρατικής ένοπλης ομάδας, ή μεταξύ τέτοιων ομάδων.

Μια βασική εξέλιξη τα τελευταία χρόνια ήταν η άνοδος των μη διεθνών ενόπλων συγκρούσεων με εξωεδαφικό στοιχείο. Μερικοί από αυτούς τους τύπους συγκρούσεων, οι οποίες προέρχονται από την επικράτεια ενός κράτους μεταξύ μιας κυβέρνησης με ένοπλες δυνάμεις και μία ή περισσότερες οργανωμένες ένοπλες ομάδες, έχει παρατηρηθεί ότι «επεκτείνονται» συνήθως και σε γειτονικά κράτη. 

Όταν, λοιπόν, χρησιμοποιούνται σε ένοπλες συγκρούσεις τα UAV, πρέπει αυτό να γίνεται σύμφωνα με τις ισχύουσες συνθήκες του ΔΑΔ και του εθιμικού δίκαιου. Εκτός ένοπλης σύγκρουσης, τα UAV πρέπει να χρησιμοποιούνται βάσει όσων προβλέπονται στους σχετικούς κανόνες του διεθνούς δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τόσο οι ενδιαφερόμενοι φορείς, όσο και το σχετικό μέρος ή κράτος στο οποίο ανήκουν είναι υπεύθυνοι και υπόλογοι για τον σεβασμό αυτών των «σωμάτων» του δικαίου.

Τα drones αυτά καθ’ αυτά δεν είναι παράνομα. Δεν πληρούν τις προϋποθέσεις ως απαγορευμένα στρατιωτικά μέσα βάσει των κανονισμών ένοπλων συγκρούσεων, ούτε βάσει του άρθρου 8 του Καταστατικού της Ρώμης, καθώς δεν παρουσιάζουν απαγορευμένες ιδιότητες όπως η πρόκληση αδιάκριτης βλάβης (Schmitt, 2011). Ωστόσο, η νόμιμη δράση των drones βασίζεται σε εθιμικές αρχές όπως η στρατιωτική αναγκαιότητα και η αναλογικότητα — με τη δέουσα προσοχή για την προστασία των πολιτών και των πολιτικών αντικειμένων (Vogel, 2011, Judge Advocate General’s School, 2009).

Εκτός από τη γενική απαγόρευση της χρήσης βίας, υπάρχουν καθιερωμένοι κανόνες που διέπουν τον πόλεμο σε περίπτωση σύγκρουσης. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τους εθιμικούς κανόνες δικαίου, η χρήση ορισμένων όπλων που βάλλουν αδιακρίτως απαγορεύεται και είναι ένα ζήτημα που επηρεάζει την χρήση των drones (Military Commander, 2012). Οι εφαρμοστέοι κανόνες που διέπουν τις συγκρούσεις είναι οι διεθνείς ανθρωπιστικοί νόμοι που κωδικοποιήθηκαν στις Συμβάσεις της Γενεύης του 1946, στις Συμβάσεις της Χάγης του 1907, στα Πρόσθετα Πρωτόκολλα του 1977 και συνδέονται τις αρχές του διεθνούς εθιμικού δικαίου. (Cryer et al., 2007).

Οι νομικοί κανονισμοί που επιτρέπουν τη χρήση μη επανδρωμένων αεροσκαφών φαίνονται αρκετά απλοί—εφόσον συμμορφώνονται με τις διεθνείς νομικές που ρυθμίζουν την ισχύ και τις συνθήκες ανάπτυξης drones. Διαφορετικά, η νομική αβεβαιότητα προκύπτει από τη νομολογία, όπου λίγα δικαστήρια έχουν εκδώσει ρητά ή με συνέπεια αποφάσεις για drones, για παράδειγμα σε σχέση με «στοχευμένες δολοφονίες». Χαρακτηριστική στο πλαίσιο αυτό η απόφαση του Γερμανικού Δικαστηρίου τον Μάρτιο του 2019, όπου τίθενται σαφείς εντολές στην γερμανική Κυβέρνηση να διασφαλίσει ότι οι επιθέσεις της αμερικανικής αεροπορίας από την αμερικάνικη βάση στο Ραμστέιν της Γερμανίας, θα πρέπει να είναι σύννομες και να εφαρμόζουν τις επιταγές του Διεθνούς Δικαίου (European center for Constitutional and human rights, 2020) Ως θεμελιώδης κανόνας, το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο (IHL), το οποίο βρίσκεται τόσο στο Πρόσθετο Πρωτόκολλο Ι (AP I) όσο και στην τέταρτη Σύμβαση της Γενεύης του 1949, απαγορεύει τις επιθέσεις σε βάρος αμάχων. Αξίζει να τονιστεί ότι το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο (IHL) απαγορεύει τις αδιάκριτες επιθέσεις, καθώς και τις επιθέσεις που στοχεύουν άμεσα πολίτες ή πολιτικά αντικείμενα.

Ενώ υπάρχουν αυτοί οι κανονισμοί, δεν έχουν αναγκαστικά επεκταθεί από διεθνή νομικά fora. Συγκεκριμένα, μέχρι σήμερα δεν έχουν εκδικαστεί υποθέσεις από διεθνή δικαστήρια που να αφορούν τη χρήση μη επανδρωμένων αεροσκαφών. Ως εκ τούτου, στην παρούσα μελέτη θα αξιολογηθεί η υπάρχουσα νομολογία ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου της Δικαιοσύνης (ICJ) και του Διεθνούς Δικαστηρίου για την πρώην Γιουγκοσλαβία (ICTY), ενώπιον των οποίων συχνά τίθενται ερωτήματα σχετικά με τις νομικές προβλέψεις του ΔΑΔ και η νομολογία των οποίων ,επομένως, παρέχει χρήσιμες οδηγίες για τη νόμιμη χρήση drones στο πλαίσιο των ενόπλων συρράξεων.

Διεθνής Νομική Νομολογία για το ΔΑΔ—Το ΔΔΔ και τα ¨αδιάκριτα¨ όπλα.

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι πολεμικές δραστηριότητες δεν είναι χωρίς περιορισμούς. Η χρήση οπλισμού δεν είναι απεριόριστη, οι τακτικές είναι περιορισμένες και συνολικά υπάρχουν αρχές που περιορίζουν τη συμπεριφορά των εμπλεκόμενων εμπόλεμων – αυτοί οι περιορισμοί πληρούνται υπό την σκέπη του ΔΑΔ. Ωστόσο, καθώς οι τρόποι πολέμου αλλάζουν και εξελίσσονται, τα καθεστώτα που διέπουν τα μέσα και τις μεθόδους πολέμου πρέπει επίσης να προσαρμοστούν για να παρέχουν εγγυήσεις και προστασίες στους εμπλεκόμενους, καθώς και σε όσους επηρεάζονται από τη σύγκρουση.

Το Δικαστήριο ανέφερε την αρχή της διάκρισης ως βασικό κανόνα του ΔΑΔ (Gill & Fleck, 2011, σελ 45). Για παράδειγμα, απαγορεύονται επιθέσεις που δεν μπορούν να διακρίνουν νόμιμους και παράνομους στόχους (που σημαίνει στρατιωτικά και πολιτικά αντικείμενα αντίστοιχα). Επιπλέον, στη Συμβουλευτική Γνώμη για τα Πυρηνικά Όπλα, το Δικαστήριο υποστήριξε ότι «τα κράτη δεν πρέπει ποτέ να χρησιμοποιούν τους αμάχους ως αντικείμενο επίθεσης και, κατά συνέπεια, δεν πρέπει ποτέ να χρησιμοποιούν όπλα που δεν είναι ικανά να διακρίνουν μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών στόχων» (Aznar-Gomez, M. J., 1999).

Σε σχέση με αυτό το θέμα και συγκεκριμένα με την χρήση των drones στον πόλεμο, υποστηρίζεται ότι αν και τα drones παρέχουν βελτιωμένες δυνατότητες υψηλότερης ακρίβειας, έχουν όπως κάθε όπλο ως θεμελιώδη στόχο να βλάψουν. Ως εκ τούτου, ενώ δεν εμπίπτουν σε εγγενώς αδιάκριτα όπλα, θα μπορούσαν ωστόσο να χρησιμοποιηθούν αδιακρίτως και ως εκ τούτου θα μπορούσαν να υπαχθούν σε περιπτώσεις για παραβιάσεις των κανονισμών του ΔΑΔ.

Το Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης – Το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την Πρώην Γιουγκοσλαβία και οι εναέριοι βομβαρδισμοί.

Εκτός από το ΔΔΔ, το ICTY έχει επίσης επεκταθεί στις αρχές του δικαίου των ενόπλων συρράξεων, αλλά δραστηριοποιείται εντός του πεδίου εφαρμογής του διεθνούς ποινικού δικαίου. Στην μελέτη αυτή, για την κατανόηση των όσων πραγματεύονται, χρησιμοποιείται η έκθεση που εκδόθηκε από τον εισαγγελέα σχετικά με τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς του ΝΑΤΟ στο Κοσσυφοπέδιο ως ανάλογο παράδειγμα για τη χρήση drones σε διεθνή πόλεμο. Συγκεκριμένα, από τις 24 Μαρτίου έως τις 9 Ιουνίου 1999, το ΝΑΤΟ διεξήγαγε αεροπορικές επιδρομές πάνω από το γιουγκοσλαβικό έδαφος. Τα εν θέματι χτυπήματα επικρίθηκαν ότι επέφεραν μεγάλες ανθρώπινες απώλειες, η πλειονότητα των οποίων ήταν άμαχοι, για τα οποία η Διεθνής Αμνηστία, μεταξύ άλλων, ισχυρίστηκε ότι οδήγησαν σε παραβιάσεις του ΔΑΔ (AMNESTY, I. ,2000).

Η Διεθνής Αμνηστία δημοσίευσε μια έκθεση στο δικαστήριο για να εξηγήσει και να υπερασπιστεί τη θέση της, ήτοι ότι το ΝΑΤΟ διέπραξε εγκλήματα πολέμου στην πρώην Γιουγκοσλαβία κατά τη διάρκεια των αεροπορικών βομβαρδισμών. Υποστήριξε ότι οι επιθέσεις μαχητικών του ΝΑΤΟ είχαν ως συνέπεια το θάνατο περίπου 400 έως 600 αμάχων (AMNESTY, I. ,2000). Μάλιστα, η συγκεκριμένη έκθεση καταλήγει στη διαπίστωση ότι «οι θάνατοι αμάχων θα μπορούσαν να είχαν περιοριστεί σημαντικά εάν το ΝΑΤΟ δεν είχε παραβιάσει τους νόμους του πολέμου. “Το ΝΑΤΟ δεν εκπλήρωνε πάντα τις νομικές του υποχρεώσεις στην επιλογή στόχων και στην επιλογή μέσων και μεθόδων επίθεσης” σημειώνεται στην Έκθεση. 

Ενώ η Διεθνής Αμνηστία υποστήριξε ότι οι απώλειες αποτέλεσαν έμμεση απόρροια του πολέμου, ορθώς υποστήριξε ότι οι άμεσες επιθέσεις αδιακρίτως σε βάρος πολιτών και υποδομών λόγω μη λήψης προληπτικών μέτρων συνιστούν εγκλήματα πολέμου.

Η επιτροπή υπογράμμισε εκ νέου την παραδοχή ότι οι αδιάκριτες επιθέσεις είναι θεμελιωδώς παράνομες, αλλά επισήμανε, παράλληλα, και τις αρνητικές επιπτώσεις των εναέριων βομβαρδισμών, για παράδειγμα, στο φυσικό περιβάλλον. Αξιολόγησε, επίσης, πώς η επαρκής χρήση προληπτικών μέτρων (όπως η επαλήθευση στόχου) επιδεικνύει την πρόδηλη έλλειψη πρόθεσης ή αντικειμενικού σκοπού πρόκλησης βλάβης, είτε από αμέλεια είτε από απερισκεψία (Final Report, 2000).

Αυτό το συμπέρασμα της τελικής έκθεσης παρέχει μια σύγκριση των παραδοσιακών μαχητικών με αυτή των drones, τα οποία διαθέτουν βελτιωμένες ικανότητες από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 και, κατά συνέπεια, θα μπορούσαν να θεωρηθούν μηχανισμοί μεγαλύτερης ακρίβειας. Για παράδειγμα, ένας βασικός λόγος που οι πιλότοι του ΝΑΤΟ πέταξαν σε υψηλότερο υψόμετρο, μειώνοντας πιθανώς την αποτελεσματικότητα στόχευσης, οφειλόταν στον κίνδυνο να στοχοποιηθούν οι ίδιοι από χερσαίες δυνάμεις. Ως εκ τούτου, μέσω της χρήσης drones, αυτός ο κίνδυνος μειώνεται σημαντικά, καθώς η ζωή του πιλότου δεν διατρέχει άμεσο κίνδυνο κατά τη διάρκεια της αποστολής.

Σημειώνεται, εντούτοις, ότι παρά τις βελτιωμένες τεχνολογικές δυνατότητες των drones, παραμένει στην κρίση του πιλότου και του κυβερνήτη η απόφαση για τον καθορισμό των νόμιμων συνθηκών εκτόξευσης πυραύλων (Vogel, 2011). 

UAVs και εφαρμογή της αναλογικότητας σύμφωνα με το Καταστατικό της Ρώμης

Ενώ είναι σαφές ότι υπάρχουν απαγορεύσεις για την άμεση στόχευση αμάχων, τα κράτη απαγορεύεται επίσης να εκτελούν χτυπήματα τα οποία προβλέψιμα ή εν γνώσει τους θα προκαλούσαν υπερβολική ή περιττή βλάβη των πολιτών (Kalshoven & Zegveld, 2011, σελ. 38). Έτσι, εγκλήματα πολέμου είναι δυνατόν να προκύψουν από χτυπήματα, τα οποία δεν πληρούν τα κριτήρια της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας.

Γενικά το κριτήριο της αναλογικότητας σταθμίζει την πιθανή βλάβη έναντι του στρατιωτικού οφέλους (Gill & Fleck, 2011, σελ.235 ). Είναι ένα μέσο στη βάση του οποίου ο διοικητής θα πρέπει να αποφασίζει τη πιθανή εκτόξευση, αξιολόγηση που θα πρέπει να πραγματοποιείται πριν από κάθε επίθεση (Matthews & McNab, 2011). Ο Michael Schmitt (2011) διευκρινίζει ότι το όπλο που χρησιμοποιείται τελικά δεν έχει τόσο σημασία, όσο η εξέταση του εάν «τα αναμενόμενα θύματα ή ζημιές αμάχων ήταν υπερβολικά σε σχέση με το στρατιωτικό κέρδος που εύλογα ανέμενε ο επιτιθέμενος από το χτύπημα». Η ζημιά που προκύπτει από τα drones δεν αναιρεί τη νομιμότητα χρήσης τους βάσει της αρχής της αναλογικότητας. Γίνεται, επομένως, κατανοητό ότι παραμένει μια κατά περίπτωση αξιολόγηση, καθώς «το κύριο πρόβλημα με την αρχή της αναλογικότητας δεν είναι αν υπάρχει ή όχι, αλλά τι σημαίνει και πώς πρέπει να εφαρμοστεί».

Η χρήση drones σε πολιτικό επίπεδο και οι ρυθμίσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Αναφορικά, τέλος, με την ρύθμιση του νομικού καθεστώτος της χρήσης μη επανδρωμένων αεροσκαφών σε πολιτικό επίπεδο, η Ευρωπαϊκή Ένωση εκπόνησε το 2015 για πρώτη φορά ένα έγγραφο 41 σελίδων για την «Εισαγωγή ενός ρυθμιστικού πλαισίου για τη λειτουργία των drones» που παράγονται από τον Οργανισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Αεροπορική Ασφάλεια (EASA, 2015).

Η σύνοψη του εν θέματι εγγράφου που δημιουργήθηκε από τον EASA επισημαίνει ότι η βιομηχανία των drones είναι ποικίλη, καινοτόμος και διεθνής, με τεράστιες δυνατότητες ανάπτυξης. Υπογραμμίζει ότι για να διασφαλιστεί η ασφαλής και φιλική προς το περιβάλλον ανάπτυξη και με γνώμονα τη διαφύλαξη της ασφάλειας, της ιδιωτικής ζωής και της προστασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, ο EASA – μετά τη διάσκεψη της Ρίγα και τη σχετική Δήλωση – έχει αναλάβει να αναπτύξει μια κανονιστική ρύθμιση-πλαίσιο για τις επιχειρήσεις drones καθώς και συγκεκριμένες προτάσεις για τη ρύθμιση των επιχειρήσεων χαμηλού κινδύνου drones. Το συγκεκριμένο κανονιστικό πλαίσιο θα περιλαμβάνει Ευρωπαϊκούς κανόνες για τα drones ανεξαρτήτου βάρους. Αξίζει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι πολλοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι δεδομένου ότι οι επιμέρους χώρες της ΕΕ έχουν αναπτύξει τα δικά τους ρυθμιστικά πλαίσια, πως η συγκεκριμένη προσέγγιση της ΕΕ θα μπορούσε πραγματικά να εξυπηρετήσει. Έκτοτε, η Ε.Ε. έχει προχωρήσει στην επικαιροποίηση του υφιστάμενου πλαισίου, προκειμένου να εξασφαλίσει ότι αυτό θα ανταποκρίνεται στις αναδυόμενες ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας.

Συμπεράσματα

Τα UAV, εν κατακλείδι, που υποστηρίζουν ή χρησιμοποιούν βία δεν απαγορεύονται· το διεθνές δίκαιο, ωστόσο, περιορίζει σαφώς τη χρήση τους. Όλοι οι φορείς εκμετάλλευσης δεσμεύονται να συμμορφώνονται με το ΔΑΔ ή το διεθνές δίκαιο για τα ανθρώπινα δικαιώματα, ανάλογα με το πλαίσιο λειτουργίας τους. Σε ένοπλη σύγκρουση, η χρήση τους για την υποστήριξη ή την πραγματοποίηση επιθέσεων πρέπει να συμμορφώνεται με τους κανόνες διάκρισης και αναλογικότητας που επιτάσσει το ΔΑΔ. Εκτός των ένοπλων συγκρούσεων, η νομιμότητα των επιθέσεων UAV υπόκειται σε πολύ αυστηρότερους περιορισμούς στη χρήση βίας δυνάμει του διεθνούς δικαίου και των διεθνών προτύπων για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ενώ τα εν λόγω νομικά πλαίσια ανταποκρίνονται σε ορισμένες από τις ανησυχίες αναφορικά με τη χρήση UAV, μπορούν μόνο να είναι συμπληρωματικά προς την αυξανόμενη «ανηθικότητα» και τις πολιτικές ανησυχίες που τόσο συχνά ακούμε.

Βιβλιογραφία 

• Aznar-Gomez, M. J. (1999). The 1996 Nuclear Weapons Advisory Opinion and Non Liquet in International Law. International & Comparative Law Quarterly, 48(1), 3-19.
• AMNESTY, I. (2000). NATO/Federal Republic of Yugoslavia:» Collateral Damage» or Unlawful Killings. Violations of the Laws of War by NATO During Operation Allied Force, 16-18.
• Anthony Dworkin. (2013). “Drones and Targeted Killing: Defining a European Position,” European Council on Foreign Relations, σελ.3 Διαθέσιμο Εδώ 
• EASA, (2015). Εισαγωγή ρυθμιστικού πλαισίου για την πτητική λειτουργία μη επανδρωμένων αεροσκαφών.
• European Center for Constitutional and Human Rights. (2020). Case Report. Διαθέσιμο Εδώ 
• International Committee of the Red Cross. (1949). The Geneva Conventions of August 12, 1949 (Vol. 20, No. 150). International committee of the Red Cross.
• Cryer, R., Friman, H., Robinson, D., & Wilmshurst, E. (2007). An introduction to international criminal law and procedure. Cambridge University Press. Διαθέσιμο Εδώ
• Final Report to the Prosecutor by the Committee Established to Review the NATO Bombing Campaign Against the Federal Republic of Yugoslavia (2000). Διαθέσιμο Εδώ
• Gill, T. D., & Fleck, D. (Eds.). (2011). The handbook of the international law of military operations. Oxford University Press.
• ICC (2002). Elements of Crimes of the International Criminal Court, UN Doc. PCNICC/2000/1/Add.2. 
• ICC (1998). Rome Statute of the International Criminal Court, UN Doc. 2187 UNTS 3. (Cited as: Rome Statute)
• PROTOCOL, S. O. T. (1977). Protocol Additional to the Geneva Conventions of 12 August 1949, and Relating to the Protection of Victims of Non-International Armed Conflicts (Protocol I), 1125 UNTS 609, entered into force June 8, 1977.
• International Court of Justice (1996). Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons. Advisory Opinion, ICJ Report 679, 226. 
• Judge Advocate General’s School (2009). Air Force Operations and the Law: A Guide for Air, Space and Cyber Forces. US Air Force. 
• Kalshoven, F., & Zegveld, L. (2011). Constraints on the waging of war: an introduction to international humanitarian law. Cambridge University Press. Διαθέσιμο  Εδώ
• McNab, M., & Matthews, M. (2010). Clarifying the law relating to unmanned drones and the use of force: The relationships between human rights, self-defense, armed conflict, and international humanitarian law. Denv. J. Int’l L. & Pol’y, 39, 661.
• O’Connell, M. E. (2010). Remarks: The resort to drones under international law. Denv. J. Int’l L. & Pol’y, 39, 585.
• Schmitt, M. N. (2010). Drone Attacks under the Jus ad Bellum and Jus in Bello: Clearing the ‘fog of Law’. Yearbook of international humanitarian law, 13, 311-326. Διαθέσιμο Εδώ
• Spencer Ackerman. (2016).  “Victim of Obama’s first Drone Strike: I’m the living example of what drones are”, The Guardian. Διαθέσιμο Εδώ 
• Stanford Law School & NYU School of Law. (2012). «Living Under Drones».
• The Israeli Supreme Court, Sitting as the High Court of Justice (2005). “Targeted Killings”, Petition for an Order Nisi and an Interlocutory Order, HCJ 679/02, 11 December 2005.
• Force, U. A. (2012). The Military Commander and the Law. 
• Vogel, R. J. (2010). Drone warfare and the law of armed conflict. Denv. J. Int’l L. & Pol’y, 39, 101. Διαθέσιμο Εδώ

*Συντονιστής κειμένου: Κωνσταντίνος Σταμούλης

**H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στα άρθρα συνεργατών, αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς  και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.

***Αποποίηση Ευθυνών: Οι απόψεις οι οποίες εκφράζονται στα άρθρα μελών της SAFIA εκφράζουν αποκλειστικά και μόνο τους συντάκτες των άρθρων. Το Ant1news.gr δεν είναι απαραίτητο ότι ασπάζεται τις απόψεις οι οποίες αναφέρονται στα κείμενα.

Ειδήσεις σήμερα

Ρύθμιση 120 δόσεων: Λήγει η προθεσμία

Περιφέρεια Αττικής: Ο Χαρδαλιάς πήρε τα “γαλάζιο” χρίσμα

Φωτιές: Πολύ υψηλός κίνδυνος τη Δευτέρα σε τέσσερις περιφέρειες