Κατάργηση της ισλαμικής μαντίλας: Παραβιάζει τα θρησκευτικά δικαιώματα της μουσουλμάνας γυναίκας σήμερα;

Σήμερα, η πραγματικότητα της μουσουλμάνας γυναίκας φαίνεται να διαφοροποιείται ανάλογα με την κοινωνία στην οποία ζει. Από την μία πλευρά, παρατηρείται να διαπράττονται φρικαλεότητες, όπως ο θάνατος της 22χρονης Ιράνης Amini Mahsa από την αστυνομία ηθών εξαιτίας της μη επαρκούς κάλυψης του προσώπου της. Από την άλλη πλευρά,  μουσουλμάνες γυναίκες του δυτικού κόσμου διαδηλώνουν για το δικαίωμά τους να φορούν την μαντίλα ανεξάρτητα από τον χώρο στον οποίο βρίσκονται. 

Σκοπός αυτού του άρθρου, λοιπόν, είναι να εξετάσει εάν οι συνθήκες και οι όροι που δίνονται στις μουσουλμάνες γυναίκες, για να μεταναστεύσουν στην Ευρώπη είναι πραγματικά ιδανικές. Τι είδους δυσκολίες αντιμετωπίζει μια μουσουλμάνα μετανάστρια, όταν εκδηλώνει ανοιχτά την θρησκεία της; Είναι απαραίτητο να αποκρύψει μέρος της πίστης της, για να λάβει κοινωνική αποδοχή από την χώρα που πλέον κατοικεί; Έχει ο δυτικός κόσμος τη λύση για την ανοχή και την αποδοχή της διαφορετικότητας σε οποιαδήποτε περίπτωση; Είναι τελικά παράδειγμα προς μίμηση;

Η ενδυμασία της γυναίκας στο Ισλάμ

Σύμφωνα με το Ισλαμικό Δίκαιο, υπάρχει συγκεκριμένη πρόβλεψη για την κάλυψη του σώματος των ανδρών και των γυναικών. Στην περίπτωση των γυναικών είναι απαραίτητη η κάλυψη του σώματος με εξαίρεση το πρόσωπο, τις παλάμες και τα πέλματα, ειδικά κατά τη διάρκεια της προσευχής. Γενικά, στο Ισλάμ δεν είναι υποχρεωτική η ολική κάλυψη του γυναικείου σώματος. Με την προϋπόθεση ότι η εμφάνιση της γυναίκας δεν προκαλεί ταραχή ή ερωτικό πόθο, οι γυναίκες μπορούν να δείξουν αυτά τα τρία χαρακτηριστικά είτε ενώπιον των προσώπων των οικογενειών τους και του συζύγου τους (μουχαράμ) είτε ενώπιον άλλων γυναικών της ίδιας θρησκείας (Πατραγάς, 2017). Βέβαια, αυτή είναι μία ερμηνεία του τρόπου ενδυμασίας της γυναίκας στο Ισλάμ που ταιριάζει στο πρότυπο των πιο παραδοσιακών μουσουλμανικών κοινωνιών.

Παρατηρείται ότι σε διαφορετικές χώρες της Μέσης Ανατολής, όπου είναι έντονο το μουσουλμανικό στοιχείο, οι γυναίκες ντύνονται διαφορετικά παρόλο που ανήκουν στην ίδια θρησκεία. Για παράδειγμα, σε χώρες όπως το Ιράν όπου το Ισλαμικό καθεστώς είναι καθαρά θεοκρατικό και το κράτος ελέγχεται επί τη βάσει του Ιερού νόμου (Σαρία), είναι πιο συχνή η ένδυση του τσαντόρ παρά της απλής μαντίλας, που καλύπτει μόνο ελαφρά τα μαλλιά γύρω από τον λαιμό. Σε αντίθεση με την Τουρκία όπου, μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο Κεμάλ Αταττούρκ προσπάθησε να αποβάλλει τη θρησκεία από την τουρκική ταυτότητα, με αποτέλεσμα το θέμα τήρησης των κανόνων του Ισλάμ να αναγνωρίζεται ως ατομική ευθύνη του πιστού. Έτσι, το Ισλάμ έχει πολλές εκφάνσεις, οι οποίες βασίζονται σε μεγάλο βαθμό και στον φανατισμό των πιστών (Μάζης, 2017): σε πιο φιλελεύθερες κοινωνίες, δηλαδή, οι γυναίκες φαίνεται να επιλέγουν την κάλυψή τους με το χιτζάμπ, ενώ σε πιο συντηρητικές κοινωνίες πιο συχνός είναι ο ρουχισμός του τσαντόρ, του νικάμπ ή της μπούργκας. 

Η στάση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας σε σχέση με το ζήτημα της θρησκευτικής ελευθερίας

Όσον αφορά τη στάση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας σχετικά με το εν λόγω ζήτημα, αυτή αντικατοπτρίζεται τόσο στη παράγραφο 1 του άρθρου 9 της ΕΣΔΑ, σύμφωνα με την οποία: “Παν πρόσωπον δικαιούται εις την ελευθερίαν σκέψεως, συνειδήσεως και θρησκείας, το δικαίωμα τούτο επάγεται την ελευθερίαν αλλαγής θρησκείας ή πεποιθήσεων, ως και την ελευθερίαν εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων μεμονωμένως, ή συλλογικώς δημοσία ή κατ’ ιδίαν, δια της λατρείας, της παιδείας, και της ασκήσεως των θρησκευτικών καθηκόντων και τελετουργιών”, όσο και στην παράγραφο 2 του ίδιου άρθρου, κατά την οποία: “Η ελευθερία εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων δεν επιτρέπεται να αποτελέση αντικείμενον ετέρων περιορισμών πέραν των προβλεπομένων υπό του νόμου και αποτελούντων αναγκαία μέτρα, εν δημοκρατική κοινωνία δια την δημοσίαν ασφάλειαν, την προάσπισιν της δημοσίας τάξεως, υγείας και ηθικής, ή την προάσπισιν των δικαιωμάτων και ελευθεριών των άλλων” (European Court of Human Rights, 2014).

Όπως κατέστη σαφές, το παραπάνω άρθρο αντλείται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και αναφέρεται στο δικαίωμα κάθε ατόμου να εκφράζει ελεύθερα την θρησκεία που ασπάζεται. Στην εν λόγω σύμβαση συμμετέχουν και οι 47 χώρες του Συμβουλίου της Ευρώπης, 27 από τις οποίες είναι μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σύμφωνα με την νομοθεσία, γίνεται κατανοητό πώς όσον αφορά το ζήτημα της θρησκευτικής ελευθερίας, ο μεγαλύτερος αριθμός των ευρωπαϊκών κρατών δίνει την δυνατότητα στα μέλη της κοινωνίας να επιλέξουν με ποιον τρόπο, σε τι βαθμό αλλά και τον χώρο που μπορούν να ασκήσουν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Άρα, ιδεολογικά, η Ευρώπη καθίσταται ως μία κοινότητα η οποία μπορεί να ενσωματώσει άτομα ανεξάρτητα των πολιτιστικών και θρησκευτικών τους ιδεών, γεγονός που αποτελεί και τη βασική αφορμή πολλών μειονοτικών ομάδων να μεταναστεύσουν προς τα ευρωπαϊκά κράτη. Παρά την ισχύ αυτής της διεθνής συνθήκης, δεν μπορεί να παραληφθεί ότι κάθε χώρα έχει το δικό της Σύνταγμα και τη δική της νομοθεσία. Ως εκ τούτου, εμφανίζονται περιπτώσεις που παρατηρείται “σύγκρουση” των άρθρων μεταξύ τους, δημιουργώντας έτσι αμφιβολίες για το ποια θέση τελικά επικρατεί.

Η απαγόρευση της ισλαμικής μαντίλας

Ένα παράδειγμα καταπίεσης των γυναικών μουσουλμανικής καταγωγής, που επανέρχεται ανά διαστήματα στην επιφάνεια, αφορά την “υπόθεση της μαντίλας” και την απαγόρευση της στα σχολεία και τα πανεπιστήμια. Η Γαλλία, ενδεικτικά, παρόλο που είναι μέλος της Ε.Ε. και αποδέχεται την Σύμβαση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και τα οριζόμενα σχετικά με τα θρησκευτικά δικαιώματα, επειδή στηρίζει το μοντέλο της κοσμικής θεωρίας “laicite”, το σύστημα της απαγορεύει την ένδειξη θρησκευτικών συμβόλων, δημιουργώντας προβλήματα ως προς τον τρόπο ενσωμάτωσης αυτών των γυναικών στη γαλλική κοινωνία (Moors & Salih, 2009). Το πρώτο έναυσμα για την αναγνώριση αυτού του προβλήματος ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όπου τρία κορίτσια σε δημόσιο σχολείο του Βόρειου Παρισιού αναγκάστηκαν να γυρίσουν σπίτι τους λόγω της ενδυμασίας τους, δηλαδή της μαντίλας.

Επιπρόσθετα, λόγω της εκκοσμίκευσης που είναι βαθιά ριζωμένη στην γαλλική συνείδηση, η επίλυση αυτών των προβλημάτων έφερε στην επιφάνεια και θέματα σχετικά με το τι θεωρείται “επιδεικτικό” θρησκευτικό σύμβολο. Γιατί τα εκπαιδευτικά ιδρύματα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν με μεγαλύτερη ανεκτικότητα τα χριστιανικά και τα ιουδαϊκά σύμβολά αλλά όχι το μουσουλμανικό κάλυμμα; Σε αυτό το ερώτημα η γαλλική κυβέρνηση δεν μπορούσε να δώσει σαφή απάντηση και τελικά κατέληξε στην καθιέρωση της Επιτροπής Stasi (Ιούλιος 2003) και την επικύρωση του Νόμου 2004-228 (Μάρτιος 2004), ο οποίος ορίζει πως: “Στα δημόσια δημοτικά σχολεία, στα κολέγια και στα λύκεια (δευτεροβάθμια σχολεία), απαγορεύεται στους μαθητές να φέρουν σύμβολα ή ενδυμασίες που επιδεικνύουν καταφανώς μια θρησκευτική ένταξη” (Davie, 2010). Σύμφωνα με τις έως τώρα αναφορές προκύπτει πως δεν είναι αβάσιμες οι δυσχερείς αντιδράσεις της μουσουλμανικής μειονότητας. 

Τόσο η παραπάνω νομοθεσία, όσο και το άρθρο 2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ κατά το οποίο: “Ουδείς δύναται να στερηθή του δικαιώματος όπως εκπαιδευθή. Παν Κράτος εν τη ασκήσει των αναλαμβανομένων υπ’ αυτού καθηκόντων επί του πεδίου της μορφώσεως και της εκπαιδεύσεως θα σέβεται το δικαίωμα των γονέων όπως εξασφαλίζωσι την μόρφωσιν και εκπαίδευσιν ταύτην συμφώνως προς τας ιδίας αυτών θρησκευτικάς και φιλοσοφικάς πεποιθήσεις” (European Court of Human Rights, 2014), μπορούν να θεωρηθούν, εν μέρη, ως περιοριστικά μέτρα για την ισλαμική κοινότητα, καθώς αμφότερα δικαιολογούν τη μαντίλα ως μέρος της εκπαιδευτικής διαδικασίας και όχι ως πτυχή της θρησκευτικής έκφρασης. 

Επιπλέον, εκτός του νόμου που εφαρμόστηκε τον Μάρτιο του 2004, το 2011 ψηφίστηκε ξανά στη Γαλλία, το νομοσχέδιο “le voile integral”, το οποίο προβλέπει την κατάργηση της χρήσης της μπούρκας, καθώς και οποιουδήποτε άλλου τρόπου κάλυψης του προσώπου σε δημόσιους χώρους, όπως σε δημόσιες οδούς, σε ανοιχτούς στο κοινό χώρους και σε δημόσιες υπηρεσίες. Κύριος στόχος αυτού του νομοσχεδίου είναι η αποκατάσταση της εθνικής ασφάλειας, αφού υποστηρίζεται ότι η απόκρυψη του προσώπου συνεπάγεται την μη ταυτοποίηση του ατόμου και την αναγνώριση του ως “μη πρόσωπο”, κάτι που δεν υφίσταται σε μια έννομη κοινωνία. Αξίζει να σημειωθεί, ακόμα, πως η καταπάτηση του ως άνω νόμου, έχει ως αποτέλεσμα σημαντικές κυρώσεις. Ενδεικτικά, στις μουσουλμάνες γυναίκες που φοράνε το νικάμπ ή την μπούρκα δημοσίως μπορεί να τους επιβληθεί πρόστιμο μέχρι 150 ευρώ, ενώ όποιος εξαναγκάζει ένα ή περισσότερα άτομα να αποκρύπτουν το πρόσωπό τους εξαιτίας του φύλου τους τιμωρείται με ένα χρόνο φυλάκιση και 30.000 ευρώ πρόστιμο (Καραβοκύρης, 2011).

Εφόσον, λοιπόν, η Γαλλία κατάφερε να επικυρώσει την ισχύ του νομοσχεδίου στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, και άλλα κράτη της Ευρώπης παρακινήθηκαν για τη θεσμοθέτηση αντίστοιχων νομοθετημάτων. Αρχικά, το Βέλγιο ανακοίνωσε την απαγόρευση της κάλυψης όλου του προσώπου τον Ιούλιο του 2011. Αργότερα, η Γερμανία απαγόρευσε την κάλυψη του προσώπου κατά την διάρκεια της οδήγησης, καθώς και σε όσους εργάζονται σε δημόσιες υπηρεσίες, στον στρατό και στην εκλογική διαδικασία. Στην Βαυαρία, ειδικότερα, απαγορεύτηκε οι δάσκαλοι και οι καθηγητές σε πανεπιστημιακά ιδρύματα να καλύπτουν τα πρόσωπά τους. Στην Δανία, έπειτα, νομιμοποιήθηκε ακριβώς το ίδιο νομοσχέδιο που ψηφίστηκε στη Γαλλία, συμπεριλαμβάνοντας τα πανεπιστήμια, τα δικαστήρια και τις δημόσιες συγκοινωνίες στην κατηγορία των δημοσίων χώρων. Στην Ισπανία και την Ιταλία, ακολούθως, καταργείται ο ρουχισμός, κυρίως της μπούρκας και του νικάμπ, αλλά μόνο σε κάποιες περιοχές. Τέλος, η Ελβετία ψήφισε την απαγόρευση της κάλυψης του προσώπου στους δημόσιους και υπαίθριους χώρους και η Βουλγαρία το εφάρμοσε σε πολιτιστικά ιδρύματα, κυβερνητικά γραφεία και σχολεία (Μητροπούλου, 2018) . 

Θα μπορούσε, βέβαια, να υποστηρίξει κανείς πως δεν είναι αδικαιολόγητη η στάση των ευρωπαϊκών κρατών σχετικά με τα προαναφερθέντα μέτρα, ειδικά εάν ληφθούν υπόψη τα γεγονότα που έχουν συμβεί τα τελευταία χρόνια. Συγκεκριμένα, δεν είναι λίγα τα περιστατικά των βομβιστικών επιθέσεων που σχεδιάστηκαν από μέλη ισλαμιστικών τρομοκρατικών οργανώσεων και επηρέασαν καθοριστικά την πραγματικότητα της Ευρώπης. Η Γαλλία ήταν η χώρα που από το 2015 που δέχτηκε τα περισσότερα τρομοκρατικά χτυπήματα, ενώ και η Γερμανία αποτελεί χώρα με υψηλό αριθμό ισλαμιστικών οργανώσεων. Αυτό συνδέεται με τον αριθμό των μεταναστών που υπολογίζεται ότι κατοικεί σε κάθε χώρα. Ενδεικτικά, στη Γαλλία, ήδη από το 2000 εκτιμάται ότι ο μουσουλμανικός πληθυσμός κυμαίνεται στα 5 εκατομμύρια, ενώ στη Γερμανία σε 3,4 εκατομμύρια. Ως απόρροια των ανωτέρω, η έντονη παρουσία ισλαμιστικών και εξτρεμιστικών οργανώσεων είχε αρνητικό κοινωνικό αντίκτυπο, δημιουργώντας ένα πιο έντονο ρεύμα ξενοφοβίας ως προς τους μουσουλμάνους μετανάστες (Γώγος, 2011). Η συνεχής αναμετάδοση, για παράδειγμα, των τζιχαντιστικών ενεργειών από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης οδήγησε στη διαστρέβλωση των πραγματικών ηθών του Ισλάμ. Εντός όσων παρερμηνεύτηκαν, βρίσκεται και η μαντίλα.

Η χρήση ένδικης προστασίας από Μουσουλμάνες για την προάσπιση των δικαιωμάτων τους

Διαχρονικά έχουν σημειωθεί δικαστικές υποθέσεις μουσουλμάνων γυναικών με σκοπό να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους όχι μόνο στην εκπαίδευση, αλλά και στην επαγγελματική τους ζωή.  Χαρακτηριστική δικαστική υπόθεση ήταν αυτή της Lucia Dahlab στο Ελβετικό Ομοσπονδιακό Δικαστήριο, η οποία κι εκδικάστηκε τελικά στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Η Lucia Dahlab, εκπαιδευτικός σε δημοτικό σχολείο της Γενεύης, κατά την δεκαετία του 1990, προσπάθησε να διεκδικήσει το δικαίωμα στη χρήση της μαντίλας (Μπέλια, 2009). Αρχικά, απορρίφθηκε η αίτηση της από την κυβέρνηση διατεινόμενη πως, βάσει του συντάγματος, ο ρόλος της ως εκπαιδευτικός την υποχρεώνει να προωθεί την θρησκευτική ουδετερότητα. Η επανεξέταση της από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, βέβαια, αναγνώρισε, επί τη βάσει του άρθρου 9 της ΕΣΔΑ, το θρησκευτικό δικαίωμα της Dahlab, αναθεωρώντας έτσι τα επιχειρήματα της ως προς την διάκριση των φύλων (άρθρο 14 της ΕΣΔΑ). Μπορεί η τελική απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου να ήταν σύμφωνη με την αρχική της Ελβετικής κυβέρνησης, όμως, άνοιξε τον δρόμο για την αντιμετώπιση τέτοιων ζητημάτων (Schmid & Tschentscher, 2020).

Άλλη περίπτωση συνιστά η αποβολή δύο κοριτσιών, της Belgin Dogru και της Esma-Nur Kervanci, από το σχολείο τους στην πόλη Flers της Γαλλίας. Συγκεκριμένα, τους είχε ζητηθεί επανειλημμένα να αποσύρουν τη μαντίλα κατά τη διάρκεια του μαθήματος της γυμναστικής, γιατί κρίθηκε ακατάλληλη για τις αθλητικές δραστηριότητες. Ακολούθως, το Φεβρουάριο του 1999, το διοικητικό συμβούλιο του σχολείου αποφάσισε να τις αποβάλλει. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την πρόκληση αντιδράσεων από την πλευρά των γονέων, οι οποίοι στη συνέχεια κατέθεσαν καταγγελίες. Η τελική απόφαση του ΕΔΔΑ, το 2004 και το 2005, ήταν αρνητική, καθώς κρίθηκε πως δεν παραβιάστηκαν τα θρησκευτικά τους δικαιώματα, σύμφωνα με το άρθρο 9 της ΕΣΔΑ, ούτε περιορίστηκε το δικαίωμα στην εκπαίδευση βάσει του άρθρου 2 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ (European Court Of Human Rights, 2008).

Ακόμη, μετά την επικύρωση του νομοσχεδίου για την κατάργηση της μαντίλας το 2011, άρχισαν να εμφανίζονται όλο και περισσότερες καταγγελίες μουσουλμάνων γυναικών που εργάζονταν στον ιδιωτικό τομέα. Υπό το πρίσμα των μέτρων που έχουν ληφθεί, πολλές εταιρίες έχουν προσθέσει στην πολιτική τους την αυστηρή αποτροπή κάθε είδους θρησκευτικών συμβόλων, ώστε να μην επηρεαστούν οι σχέσεις τους με πελάτες, γεγονός που έχει καταστήσει δύσκολες τις συνθήκες για τις προσλήψεις των μουσουλμάνων γυναικών. Συνεπώς, καταλήγουν να προσλαμβάνονται με συμβάσεις, όπως συνέβη και στην περίπτωση της Asma Bougnaoui, η οποία κατηγόρησε την εταιρία Micropole SA για διάκριση λόγω θρησκείας και πεποιθήσεων (Sharpstone, 2016). Επιπρόσθετα, η Samira Achbita με τη βοήθεια της βελγικής οργάνωσης Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding (Κέντρο για την Ισότητα Ευκαιριών και για την Καταπολέμηση του Ρατσισμού), υπέβαλε καταγγελία ενάντια της G4S Secure Solutions NV, όταν την απέλυσαν μετά από την απόφαση της να φορέσει την μαντίλα εν ώρα εργασίας (Κokkot, 2016). Τα βιώματα αυτών των γυναικών αποτελούν παραδείγματα των δυσκολιών που προσπαθεί να καταπολεμήσει η σύγχρονη μουσουλμάνα γυναίκα ως μέλος της ευρωπαϊκής κοινωνίας.

Συμπεράσματα

Υπό το πρίσμα των παραπάνω, λοιπόν, μπορούν να συναχθούν ορισμένα συμπεράσματα. Σε νομοθετικό επίπεδο, γίνεται φανερό ότι η ευρωπαϊκή νομοθεσία δεν προβλέπει την υπεράσπιση των δικαιωμάτων των μουσουλμάνων γυναικών ως προς τη χρήση μαντίλας, καθώς πέρα από ισλαμικό, αποτελεί και πολιτισμικό στοιχείο, το οποίο διαχρονικά δεν χαρακτηρίζει τις δυτικού τύπου κοινωνίες. Το Ευρωπαϊκό Δίκαιο συμπεριλαμβάνει διατάγματα σχετικά με τις εθνικές και θρησκευτικές διακρίσεις, αλλά δεν περιέχει συγκεκριμένα νομοθετήματα για την διευθέτηση του ζητήματος της μαντίλας. 

Σε κοινωνικό επίπεδο, οι γυναίκες δέχονται διακρίσεις στην εκπαίδευση και στο χώρο εργασίας τους εξαιτίας του κύματος ισλαμοφοβίας που επικρατεί στα ευρωπαϊκά κράτη. Ειδικότερα, μετά τις επιθέσεις των τζιχαντιστών, παρατηρείται έντονα το αίσθημα του φόβου προς τις μουσουλμανικές μειονότητες, γεγονός που συνεπάγεται την εφαρμογή του νόμου “le voile  integral”. Η ημιμάθεια, ακόμη, των Ευρωπαίων πολιτών για το Ισλάμ εντείνει το φαινόμενο της ξενοφοβίας. Τέλος, σε πολιτικό επίπεδο, παρά τον αυξημένο αριθμό του ευρωπαϊκού μουσουλμανικού πληθυσμού φαίνεται να μην υπάρχει ιδιαίτερη εκπροσώπησή του στον πολιτικό βίο. Έτσι, αβίαστα γεννάται το εξής ερώτημα: εάν σε κάθε τοπική αυτοδιοίκηση ή και στην κεντρική διοίκηση δεν υπάρχουν εκπρόσωποι-γνώστες των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι ευρωπαίοι μουσουλμάνοι, κυρίως λόγω ρατσισμού, πώς είναι δυνατόν να εφαρμοστούν πρακτικές για την αντιμετώπισή τους;

Βιβλιογραφία

• Γώγος, Κ. (2011). Τουρκικό Πολιτικό Ισλάμ και Ισλαμιστικά Δίκτυα στη Γερμανία. Α.Α. Λιβάνη.
• Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ). EUR-lex. Τελευταία Πρόσβαση: 15/02/2023. Διαθέσιμο Εδώ 
• Καραβοκύρης, Γ. (2011). Το Πρόσωπο και ο Νόμος. H απαγόρευση της απόκρυψης του προσώπου στον δημόσιο χώρο. Όμιλος Αριστόβουλος Μάνεσης. Τελευταία Πρόσβαση: 15/02/2023. Διαθέσιμο Εδώ
• Μάζης, Ι. (2017). Γεωπολιτικα Ζητήματα στην Ευρυτέρα Μέση Ανατολή και τη Μεσόγειο. Λειμών.  
• Μητροπούλου, Ε. (2018). Η μια χώρα μετά την άλλη απαγορεύουν την μπούρκα. Το Βήμα. Τελευταία Πρόσβαση: 15/02/2023. Διαθέσιμο Εδώ 
• Μπελιά, Β. (2009). Πολιτισμική διαφορετικότητα και θεμελιώδη δικαιώματα: η ισλαμική μαντίλα στην εκπαίδευση. Πάνδημος – Ψηφιακή Βιβλιοθήκη. Πάντειο Πανεπιστήμιο. Τελευταία Πρόσβαση: 15/02/2023. Διαθέσιμο Εδώ 
• Πατραγάς, Κ. (2017). Η Ιεροδικαϊκή Πρόβλεψις Καλύψεως του Σώματος κατα το Ισλαμικόν Δίκαιον. Λειμών.
• Davie, G. (2010). Κοινωνιολογία της Θρησκείας, Κριτική.
• European Court of Human Rights (2008). Chamber judgments Dogru v. France and Kervanci v. France. HUDOC. Τελευταία Πρόσβαση: 15/02/2023. Διαθέσιμο Εδώ 
• European Court of Human Rights (2014). Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Τελευταία Πρόσβαση: 15/02/2023. Διαθέσιμο Εδώ 
• Κokkot, J. (2016). Υπόθεση C?157/15 Samira Achbita και Centrum voor gelijkheid van kansen en voor racismebestrijding κατά G4S Secure Solutions NV. InfoCuria. Τελευταία Πρόσβαση: 15/02/2023. Διαθέσιμο Εδώ 
• Moors, A. & Salih, R. (2009). ‘Muslim women’ in Europe Secular normativities, bodily performances and multiple publics. Social Anthropology/Anthropologie sociale, 17(4), 4. Τελευταία Πρόσβαση: 15/02/2023. Διαθέσιμο Εδώ 
• Schmid, J. & Tschentscher, A. (2020). Dahlab v. Switzerland. DFR – EGMR 423, 939 – Dahlab v. Switzerland. Τελευταία Πρόσβαση: 15/02/2023. Διαθέσιμο Εδώ 
• Sharpstone, E. (2016). Υπόθεση C?188/15 Asma Bougnaoui Association de defense des droits de l’homme (ADDH) κατά Micropole SA. InfoCuria. Διαθέσιμο Τελευταία Πρόσβαση: 15/02/2023. Εδώ

*Συντονιστής κειμένου: Γεώργιος Σταυρόπουλος

**H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς  και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.

***Αποποίηση Ευθυνών: Οι απόψεις οι οποίες εκφράζονται στα άρθρα μελών της SAFIA εκφράζουν αποκλειστικά και μόνο τους συντάκτες των άρθρων. Ο Ant1news.gr και ο Οργανισμός της SAFIA δεν είναι απαραίτητο ότι ασπάζεται τις απόψεις οι οποίες αναφέρονται στο κείμενο.