Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Ασφάλεια: Η περίπτωση του αγωγού East Med

Η Ευρωπαϊκή Ένωση καλείται να αντιμετωπίσει με αποφασιστικότητα την ενεργειακή κρίση, η οποία τον τελευταίο χρόνο έχει δοκιμάσει την ετοιμότητα και τις διαδικασίες προσαρμογής της σε συνεχώς μεταβαλλόμενες καταστάσεις. Ο εφησυχασμός των Ευρωπαίων πλέον φανέρωσε το μέγεθος της ενεργειακής της εξάρτησης στη Ρωσία, με ραγδαία αύξηση τιμών και κίνδυνο διακοπής του ενεργειακού εφοδιασμού των περισσότερων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 

Η απάντηση στην διατάραξη της ενεργειακής αγοράς που προκλήθηκε από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία ήρθε, έστω και αργά, από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή με το σχέδιο REPowerEU. Η νέα ευρωπαϊκή πολιτική ορίζει ως άμεσο στόχο την απεξαρτητοποίηση από το ρωσικό αέριο και την επιτάχυνση της πράσινης μετάβασης. Η ευρωπαϊκή πολιτική για τον νότιο διάδρομο φυσικού αερίου βασίζεται στην ανάγκη να μεγιστοποιηθούν οι εισαγωγές μη ρωσικού φυσικού αερίου μέσω περιοχών που δεν είναι ελεγχόμενες από τη Ρωσία, έτσι ώστε να δημιουργηθεί μια πρόσθετη οδός διαφοροποίησης του εφοδιασμού. (European Commission, 2022). Υπάρχει η ανάγκη δημιουργίας νέων οδών εισαγωγής φυσικού αερίου στην ΕΕ; Πως μπορούν να ικανοποιηθούν οι ανωτέρω απαιτήσεις και ποιοι παράγοντες απειλούν αυτή τη προσπάθεια; Απαντώντας σε αυτά τα ερωτήματα γίνεται αντιληπτό πως ο αγωγός East Med κερδίζει σημαντικό έδαφος στη μάχη των αγωγών.

Η παρούσα έρευνα θα εξετάσει με μια προσεκτική ματιά τον διασυνοριακό αγωγό East Med, ως αναπόσπαστο κομμάτι της νέας ευρωπαϊκής ενεργειακής πολιτικής,  καθώς και τις εξωτερικές απειλές που επιδιώκουν να δυναμιτίσουν την ενεργειακή ασφάλεια που η Ευρωπαϊκή Ένωση επιζητά. 

Το εγχείρημα 

Στις 8 Αυγούστου 2013 στη Λευκωσία, συναντήθηκαν οι Υπουργοί Ενέργειας των τριών χωρών, Ελλάδας, Κύπρου και Ισραήλ, όπου και υπέγραψαν Μνημόνιο Κατανόησης (MoU) για ενεργειακά θέματα. Με αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκε η τριμερής συμμαχία με πρόθεση να δημιουργηθεί ο αγωγός EuroAsia Interconnector και Eastern Mediterranean Pipeline, γνωστός και ως East Med, ο οποίος έχει χαρακτηρισθεί ως Έργο Κοινού Ενδιαφέροντος για την Ευρώπη.

Η υποστήριξη της τριμερούς εταιρικής σχέσης από τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής δηλώθηκε επίσημα αρκετά αργότερα, στις 20 Μαρτίου 2019, κατά τη διάρκεια της 6ης Τριμερούς Συνόδου Κορυφής (U.S. Embassy & Consulate in Greece, 2019). Η σημασία της υποστήριξης των ΗΠΑ ήταν τόσο μεγάλη, αφού μετά την 6η Σύνοδο Κορυφής η Τριμερής Εταιρική Σχέση αναφερόταν από τους περισσότερους αναλυτές ως το σχήμα «3+1». (Κουκάκης, 2022).

Η στήριξη του εγχειρήματος συνεχίστηκε καθώς στις 22 Σεπτεμβρίου 2020  δημιουργήθηκε το East Mediterranean Gas Forum (EMGF), ενός Οργανισμού μεταξύ Ελλάδας, Κύπρου, Ισραήλ, Αιγύπτου, Γαλλίας, Ιταλίας, Ιορδανίας και Παλαιστίνης με έδρα το Κάιρο. Ο Οργανισμός αυτός έχει ως στόχο τη συνεργασία, μέσω του διαλόγου,  των χωρών παραγωγής, κατανάλωσης και διαμετακόμισης φυσικού αερίου προκειμένου να αναπτυχθεί μια βιώσιμη αγορά στην Ανατολική Μεσόγειο. (Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, 2020). 

Βέβαια, υπήρχαν περίοδοι, όπως στις αρχές του 2022, που το μέλλον της τριμερούς εταιρικής σχέσης φαινόταν αμφίβολο, καθώς αρκετές αναφορές έδειχναν ότι οι ΗΠΑ δεν επιθυμούσαν πλέον την κατασκευή του East Med. Ισχυρός παράγοντας σε αυτή την κατεύθυνση που έδειχνε να ακολουθούν οι ΗΠΑ, ήταν η αύξηση των δυνατοτήτων εξαγωγής LNG αμερικανικής προέλευσης στην ΕΕ. Αυτό, όμως, άλλαξε γρήγορα, αφού η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία λίγες μέρες αργότερα οδήγησε την Ευρωπαϊκή Ένωση να αναζητήσει νέους προμηθευτές ενέργειας, όπως η Αίγυπτος και το Ισραήλ, τονίζοντας την αξία του αγωγού East Med.

Η υποστήριξη για το έργο του East Med καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους συνεχώς αυξανόταν, αφού λίγα χιλιόμετρα βορειότερα εξακολουθούσε να μαίνεται ένας πόλεμος που έθετε σε ρίσκο την προμήθεια του σχεδόν 50% εισαγόμενου φυσικού αερίου. Ειδικότερα, στις 25 Οκτωβρίου 2022 στην Υπουργική Δήλωση της Υπουργικής Συνάντησης GECF (Φόρουμ Χωρών Εξαγωγέων Αερίου – Gas Exporting Countries Forum), ο Υπουργός Πετρελαίου και Ορυκτών Πόρων της Αιγύπτου Tarek el Molla ανέφερε στην εναρκτήρια ομιλία του: «Συνεδριάζουμε σε μια κρίσιμη στιγμή που οι παγκόσμιες προσπάθειες είναι αφιερωμένες στην επίτευξη του ενεργειακού τριλήμματος για ασφάλεια, βιωσιμότητα και οικονομική προσιτότητα. Ως το καθαρότερο καύσιμο υδρογονανθράκων, το φυσικό αέριο θεωρείται η τέλεια λύση που επιτυγχάνει τη σωστή ισορροπία και θα συνεχίσει να διαδραματίζει βασικό ρόλο στο μελλοντικό ενεργειακό μείγμα. Η Αίγυπτος επιθυμεί να συνεργαστεί στενά με όλα τα μέλη του GECF για την ανάπτυξη εφαρμόσιμων και ρεαλιστικών πρωτοβουλιών που διασφαλίζουν τόσο την ενεργειακή ασφάλεια όσο και μια δίκαιη ενεργειακή μετάβαση» (Gas Exporting Countries Forum, 2022). 

 Ο αγωγός East Med

Ο αγωγός East Med αποτελεί τη διασύνδεση των πηγών της Ανατολικής Μεσογείου, καθώς και της Μέσης Ανατολής σε μεταγενέστερο χρόνο, με τις Ευρωπαϊκές αγορές ενέργειες, διερχόμενος από την Κύπρο, την Ελλάδα και την Ιταλία. Ο αγωγός East Med συνδέει υποθαλάσσια το Ισραήλ την Κύπρο και την Ελλάδα μέσω της Κρήτης, έχει μήκος 2000 km, εκ των οποίων τα 1400km είναι υποθαλάσσια. Έπειτα, αφού διατρέξει για περίπου 540 km την ηπειρωτική Ελλάδα, καταλήγει στην Ιταλία μέσω μιας υποθαλάσσιας διαδρομής 210 km στο Ιόνιο πέλαγος, δια του υποθαλάσσιου τμήματος του αγωγού Poseidon. Ολόκληρο το έργο του αγωγού EastMed-Poseidon έχει μήκος περίπου 2.200 km και ετήσια μεταφορά 20 bcm φυσικού αερίου, που αναλογεί περίπου στο 10-15% του φυσικού αερίου που εισάγει η Ευρωπαϊκή Ένωση από τη Ρωσία. (IGI Poseidon, 2022)

Ο αγωγός East Med, δημιουργώντας ένα νέο διαχρονικό διάδρομο, θα χρησιμοποιήσει  νέες πηγές και οδούς ενισχύοντας σαφώς τη διαφοροποίηση του ενεργειακού εφοδιασμού που επιζητά η Ευρωπαϊκή Ένωση. Το έργο θα αποτελείται από τη Νότια και τη Βόρεια γραμμή για τη μεταφορά φυσικού αερίου από το Ισραήλ και τη Κύπρο αντίστοιχα. Υπάρχει, βέβαια, η βούληση από τους συμμετέχοντες και ιδιαίτερα από το Ισραήλ η συμφωνία να διευρυνθεί, ώστε να συμμετάσχει και η Αίγυπτος σε αυτήν. Έτσι, ο αγωγός θα έχει μία ακόμη επέκταση στην Αίγυπτο, όπου θα μετατρέπεται σε LNG (Η Καθημερινή, 2021). Έπειτα, ο αγωγός θα κατευθυνθεί στο σταθμό συμπίεσης του αγωγού Ποσειδών ο οποίος βρίσκεται στη βορειοδυτική Ελλάδα και από εκεί στην Ιταλία. Το έργο εκτιμάται πως θα κοστίζει λιγότερο από 6 δισεκατομμύρια ευρώ. 

Η υλοποίηση του αγωγού East Med παρουσιάζει ταυτόχρονα εθνικά και περιφερειακά οφέλη. Αρχικά, η Ελλάδα αναδεικνύεται ως βασικός παράγοντας στην ευρωπαϊκή ενεργειακή αγορά. Επιτρέπει τη μείωση του ενεργειακού κόστους τόσο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όσο και στην ίδια αφού παρέχει μία ανταγωνιστική πηγή προμήθειας φυσικού αερίου.  Ο ενεργειακός διάδρομος που θα δημιουργηθεί για την Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση δύναται να καλύψει μελλοντικές και πρόσθετες πηγές, καθώς και μελλοντική αποθήκευση αυξημένων ποσοτήτων υδρογόνου, υποστηρίζοντας τη στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το υδρογόνο (Rau et al., 2022). Το πράσινο υδρογόνο παράγεται, κατά κύριο λόγο, σε υπεράκτια αιολικά πάρκα. Έπειτα, το υπεράκτιο ανανεώσιμο υδρογόνο μπορεί να μεταφερθεί μέσω αγωγών ή μέσω πλοίων (με υψηλότερο κόστος μεταφοράς) στις αγορές ενέργειας (Φραντζής, 2022). Η Ανατολική Μεσόγειος, όπως και το Αιγαίο συγκεκριμένα, έχει πολύ υποσχόμενες δυνατότητες στη στήριξη αυτού του εγχειρήματος. Σαφώς, όλα τα παραπάνω δείχνουν πως με το έργο του East Med ενισχύεται η ασφάλεια του εφοδιασμού, μέσω της ενεργειακής διαφοροποίησης από πηγές μη ρωσικής επιρροής. 

Η αναγκαιότητα για ενεργειακή διαφοροποίηση στην Ευρώπη

Το 2021, η Ευρωπαϊκή Ένωση εισήγαγε 155 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου από τη Ρωσία  που αντιστοιχεί σε ποσοστό περίπου το 45% του συνόλου των ευρωπαϊκών εισαγωγών και σχεδόν το 40% της συνολικής κατανάλωσης φυσικού αερίου. Η πρόοδος προς τις φιλοδοξίες της Ευρώπης για καθαρές μηδενικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου θα μειώσει τη χρήση και τις εισαγωγές φυσικού αερίου εν γένει, αλλά η σημερινή ενεργειακή κρίση απαιτεί την άμεση κινητοποίηση των Ευρωπαίων για μείωση στο ελάχιστο της εισαγωγής ενέργειας από τη Ρωσία (International Energy Agency, 2022). 

Παίρνοντας ως σημείο αναφοράς τη Γερμανία, η οποία αποτελεί τη χώρα με το μεγαλύτερο ΑΕΠ στην Ευρωπαϊκή Ένωση, γίνεται σαφής η έκταση της εξάρτησης των χωρών όχι μόνο σε εισαγόμενο φυσικό αέριο, αλλά ειδικότερα εισαγόμενο από τη Ρωσία. Όπως φαίνεται και στην Εικόνα 1, η Γερμανία εισάγει από τη Ρωσία περίπου το 65% των συνολικών εισαγωγών της σε φυσικό αέριο, το οποίο συνεπάγεται σε περισσότερα από 50 bcm φυσικού αερίου (με δεδομένα για το 2020).

Η εξάρτηση επιβεβαιώνεται γενικότερα στο σύνολο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αν και όχι σε τέτοιο βαθμό. Η πολιτικής της Ευρώπης δεν άλλαξε ουσιαστικά, μέχρι την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία στις αρχές του 2022. Το μερίδιο του ρωσικού φυσικού αερίου στις εισαγωγές της Ευρωπαϊκής Ένωσης μειώθηκε κάτω από το 23% το δεύτερο τρίμηνο του 2022. Σε ετήσια βάση, όπως φαίνεται στην Εικόνα 2, το μερίδιο των εισαγωγών από ρωσικούς αγωγούς μειώθηκε σημαντικά, κατά 18 ποσοστιαίες μονάδες. (Market Observatory for Energy of the European Commission, 2022)

Με τον πόλεμο της Ουκρανίας, η επείγουσα ανάγκη για αναζήτηση νέων πηγών οδήγησε τους Ευρωπαίους πολιτικούς στη βαθμιαία μείωση του ρωσικού φυσικού αερίου, τη σύναψη νέων συμφωνιών με νέους εταίρους ή ανανέωση των ήδη υπαρχόντων μέσω της νέας στρατηγικής που ορίζει το REPowerEU.

Σε αυτή την προσπάθεια της Ευρώπης έρχεται να συμβάλει ο TAP (Trans Adriatic Pipeline), ο οποίος εντάσσεται στη νοτιοανατολική ενεργειακή πτέρυγα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εισάγει φυσικό αέριο από πηγές του Αζερμπαϊτζάν –όμως, μέσω της Τουρκίας– γεγονός που δημιουργεί αμφιβολίες για την ασφάλεια που προσφέρει στην ευρωπαϊκή ενεργειακή αγορά.

Εξωτερικές απειλές της Ευρωπαϊκής ενεργειακής συνεργασίας στο Νότο

Αναφερόμενοι στους συμμετέχοντες του έργου East Med, παρατηρείται η απουσία της Τουρκίας, η οποία λειτουργεί ως αποσταθεροποιητικός παράγοντας στη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου και του Αιγαίου. Η Τουρκία, όντας μια από τις χώρες που δεν έχει υπογράψει την Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), δεν αποδέχεται την εφαρμογή των αντίστοιχων κανόνων δικαίου, με αποτέλεσμα να δρα στην περιοχή σε αντίθεση με τις διεθνείς συνθήκες, δίχως τη σύμφωνη γνώμη όλων των ενδιαφερόμενων κρατών. (UNCLOS, 1982) 

Τα μεγάλα σχέδια της Τουρκίας συμπεριλαμβάνουν όχι μόνο το όνειρο για την Οθωμανική αυτοκρατορία αλλά και τον καθορισμό των διαδρομών των αγωγών φυσικού αερίου στη περιοχή. Η Τουρκία επιζητά την μετατροπή της σε ενεργειακό κόμβο και δεν θα δεχόταν αγωγούς να παρακάμπτουν το έδαφός της, με σκοπό να  ενισχύσει την ενεργειακή της ασφάλεια έναντι της Ρωσίας και την διαπραγματευτική ικανότητά της με την Ευρωπαϊκή Ένωση (Τήλλυρος, 2019). 

Ένα εγχείρημα της Τουρκίας ήταν ο αγωγός PARS που τελικά ακυρώθηκε, ο οποίος θα μετέφερε το φυσικό αέριο του Κατάρ στις ευρωπαϊκές αγορές μέσω της Τουρκίας (Τήλλυρος, 2019). Ενώ συνεχίζει να προσπαθεί να πραγματοποιήσει τον στόχο της να μετατραπεί σε ενεργειακό κόμβο, εδραιώνει την επιρροή της στη περιοχή είτε στρατιωτικά είτε πολιτικά. Η εμπλοκή της στον πόλεμο της Συρίας, είχε αφενός ως σκοπό τη παρεμπόδιση της δημιουργίας ενός κουρδικού κράτους και αφετέρου να αποκτήσει την επιρροή που χρειάζεται στη Συρία, με βλέμμα όμως τώρα στραμμένο στη Μεσόγειο Θάλασσα (Τήλλυρος, 2019).

Το ίδιο προσπάθησε να κάνει και η Μόσχα, η οποία ήδη ασκούσε επιρροή στη Συρία, παρενέβη για να υπερασπίσει την κυριαρχία της στη περιοχή. Αν και στην αρχή Τουρκία και Ρωσία είχαν τεταμένες σχέσεις, η τελευταία κατάφερε να επεκτείνει την επιρροή της και στη Τουρκία. Η Ρωσία προέβη σε κινήσεις αποδυνάμωσης της νότιας πλευράς του ΝΑΤΟ στη περιοχή. Έκλεισε στρατιωτικές συμφωνίες με τη Τουρκία με αποκορύφωμα την πώληση των αντιαεροπορικών S-400 και υποστήριξε την κατασκευή του αγωγού Turk Stream, για την μεταφορά φυσικού αερίου από τη Ρωσία στη Τουρκία και εν τέλει στην Ευρώπη (Τήλλυρος, 2019).

Οι ενέργειες της Τουρκίας, βέβαια, όλα αυτά τα χρόνια ωθούν στη κλιμάκωση των σχέσεων μεταξύ των κρατών της περιοχής παρά στη συνεργασία. Ο πρόεδρος της Επιτροπής Εξωτερικών Σχέσεων της Γερουσίας Μπομπ Μενέντεζ στις 19/12/22 ανέφερε «Έρχομαι στο βήμα σήμερα για να καταδικάσω τις πρόσφατες ενέργειες του Τούρκου Προέδρου, οι οποίες όχι μόνο είναι ανησυχητικές αλλά και εντελώς απαράδεκτες» (Ναυτεμπορική, 2022). Η Τουρκία, ουσιαστικά, δυναμιτίζει το κλίμα συνεργασίας μεταξύ των κρατών της περιοχής. Το casus belli έναντι της Ελλάδας που είναι σε ισχύ από το 1995, η προώθηση του τουρκικού οράματος της Γαλάζιας Πατρίδας και η παράνομη οριοθέτηση της ΑΟΖ της με τη Λιβύη το 2019, είναι μόνο μερικά παραδείγματα αυτής της διαρκούς πολιτικής, η οποία αγνοεί τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου. (Κουκάκης, 2022)

Ως εκ τούτου, η τριμερής εταιρική συμμαχία στόχευε και στην αντιμετώπιση της τουρκικής προκλητικότητας. Αν και έμμεσα, η τριμερής συνεργασία επηρεάζει σημαντικά όχι μόνο τις σχέσεις μεταξύ κρατών-εταίρων, αλλά και των υπόλοιπων κρατών της Ανατολικής Μεσογείου, καθώς πρακτικά καταδεικνύει τη βούληση για συνεργασία σε πολλά επίπεδα. Αυτό, εκτός από την υποστήριξη μεγάλων οικονομικών και στρατιωτικών παραγόντων όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρωπαϊκή Ένωση, λειτουργεί και ως φραγμός στην προσπάθεια αναταραχών από τη Τουρκία και τη Ρωσία, με αποτέλεσμα την προώθηση της περιφερειακής σταθερότητας και ασφάλειας (Κουκάκης, 2022).

Συμπεράσματα

Το μέλλον του αγωγού East Med θα επηρεάσει τόσο την ενεργειακή ασφάλεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο και την ενεργειακή και περιφερειακή ασφάλεια της Ανατολικής Μεσογείου. Η στήριξη των κρατών της τριμερούς συνεργασίας στην υλοποίηση του αγωγού και η επιμονή τους στην επίλυση των διαφορών τους βάσει του Διεθνούς Δικαίου αποτελούν τον ακρογωνιαίο λίθο των μεταξύ τους σχέσεων. 

Χώρες που προσπαθούν να αποσταθεροποιήσουν την περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου καθώς και να οξύνουν το πρόβλημα της ενεργειακής ασφάλειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που χρήζει άμεσης επίλυσης, θα αντιμετωπίζονται μέσω περιφερειακών συνεργασιών, οι οποίες προασπίζουν τα νόμιμα δικαιώματα της εκάστοτε χώρας στην περιοχή. Η συμμετοχή της Τουρκίας στο εγχείρημα, αν και επιθυμητή για την ενίσχυση της περιφερειακής ασφάλειας, χαρακτηρίζεται αρκετά μη ρεαλιστική, διότι αυτό θα την ανάγκαζε να συμμορφωθεί στο Διεθνές Δίκαιο. 

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, πλέον παθούσα από το λάθος της, έχει τη δυνατότητα να στηρίξει το εγχείρημα του αγωγού με σκοπό την μεσοπρόθεσμη ενεργειακή διαφοροποίησή της και να εξετάσει τις δυνατότητες του έργου για την επίτευξη των στόχων της που αφορούν την πράσινη ενέργεια μέσω του υδρογόνου. Γιατί όπως ανέφερε και ο Leonardo Bellodi καθηγητής στο Luiss Business School της Ρώμης, στο βιβλίο του «Gas and power»: «Αν ο East Med ήταν αναγκαίος την εποχή που σχεδιάστηκε, σήμερα είναι πιο επιτακτική από ποτέ η κατασκευή του» (Ψύλου, 2022).

Βιβλιογραφία

*Συντονιστής κειμένου: Κωνσταντίνος Σταμούλης

**H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς  και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.