Η κοινωνική ενσωμάτων των Μουσουλμάνων: Η περίπτωση της Γαλλίας

Η Γαλλία, στις αρχές του 20ου αιώνα, θεωρούνταν μια  χώρα ανοιχτή για τους μετανάστες λόγω της βιομηχανικής της ανάπτυξης. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μέχρι το 1974, η οικονομική άνθηση της Γαλλίας διόγκωσε τη μεσαία τάξη και οδήγησε στην αύξηση της ζήτησης για δουλειές που δεν ήθελαν οι Γάλλοι, δίνοντας την ευκαιρία σε χιλιάδες μετανάστες να εργαστούν (Noiriel, 2010). Έτσι, η εισροή μεταναστευτικών κυμάτων προήλθε όχι μόνο από γειτονικές ευρωπαϊκές χώρες, αλλά και από τις πρώην αποικίες της Γαλλίας, όπως την Αλγερία, την Τυνησία και το Μαρόκο. Ωστόσο, την χρονική περίοδο 1954-1962, οπότε ο πόλεμος της Αλγερίας ήταν σε εξέλιξη, ο αντι-αλγερινός ρατσισμός οδήγησε τους Γάλλους στην προώθηση της μετανάστευσης από ευρωπαϊκές χώρες, προκειμένου να αντικατασταθεί το εργατικό δυναμικό προερχόμενο από τα μεταναστευτικά κύματα της Αλγερίας (Noiriel, 2010).

Παρόλα αυτά, στα χρόνια που ακολούθησαν, η δημογραφική εικόνα της Γαλλίας άρχισε να αλλάζει με τη συνεχόμενη άφιξη μεταναστών κυρίως από χώρες της Βόρειας Αφρικής, οι οποίοι, με την πάροδο του χρόνου κατάφεραν όχι μόνο να διατηρήσουν τις δουλειές τους αλλά και να ανασυγκροτήσουν τις οικογένειές τους στο γαλλικό έδαφος σε αντίθεση με το παρελθόν, οπότε μετανάστευαν κυρίως άνδρες για περιορισμένο χρονικό διάστημα. Ωστόσο, η οικονομική ύφεση του 1974 επέφερε σημαντικές αλλαγές, καθώς οι Γάλλοι εργάτες ανέκτησαν θέσεις που  κατείχαν αρχικά οι μετανάστες, οδηγώντας τους τελευταίους έτσι στην ανεργία. Οι αλλαγές αυτές σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο με την έλευση των μεταναστών, έφεραν στο προσκήνιο ζητήματα που δεν είχαν απασχολήσει τη Γαλλία έως τότε, με βασικότερο την κοινωνική ενσωμάτωση. 

1. Η Σημασία της θρησκείας και οι επιπτώσεις της πολιτισμικής διαφοράς στην κοινωνία

1.1. Η σημασία της θρησκείας

Μετά την Γαλλική Επανάσταση, εισάγονται για πρώτη φορά τα θεμέλια της εκκοσμίκευσης του γαλλικού κράτους, με «τον αποκλεισμό των θρησκευτικών αισθημάτων από το δίκαιο, την διακυβέρνηση, την πολιτική των κομμάτων και την εκπαίδευση, τον αποκαλούμενο χωρισμό την εκκλησίας από το κράτος». Βασική επιδίωξη ήταν η ενίσχυση της ικανότητας των πολιτών να ζουν με ορθολογικό τρόπο, χωρίς προκαταλήψεις, ελεύθεροι να αποφασίζουν για τη ζωή τους βάσει «επίγειων εμπειριών» (Marquand & Nettler, 2003: 18).

Η εκκοσμίκευση αποκτά συγκεκριμένη υπόσταση το 1905, με το Νόμο Διαχωρισμού Κράτους και Εκκλησίας, οπότε κατοχυρώνεται η υποχρεωτική πρωτοβάθμια εκπαίδευση σε κρατικά σχολεία για όλα τα παιδιά της Γαλλίας, με σκοπό να περιοριστεί η εκκλησιαστική επιρροή, αλλά όχι η θρησκευτική έκφραση. Θεμελιώδεις αρχές του Νόμου αποτελούν «η ελευθερία της πίστης, η ισότητα των πολιτών ενώπιον του νόμου και ο σαφής διαχωρισμός του εκκλησιαστικού από τον δημόσιο χώρο». Μετά, με το Σύνταγμα του 1958 που ισχύει μέχρι σήμερα, «ο κοσμικός χαρακτήρας του γαλλικού κράτους κατοχυρώνεται συνταγματικά και αποτελεί απαραίτητη εγγύηση για τη διατήρηση της εθνικής ενότητας».  Ωστόσο, μέσα στα χρόνια, η Γαλλία δέχτηκε έναν πολύ μεγάλο αριθμό μουσουλμάνων μεταναστών που πλέον αποτελεί το 8-9% του γενικού πληθυσμού (Διαμαντής, 2021) και είναι σημαντικό να εξεταστεί ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνονται αυτοί τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους με βάση την δική τους θρησκεία και κουλτούρα. Η μουσουλμανική θρησκεία, όπως και οποιαδήποτε άλλη θρησκεία, έχει διαφορετικές εκφάνσεις, οι οποίες είναι αποτέλεσμα της εξωστρέφειας, της αμφισβήτησης, της κριτικής σκέψης, της διατήρησης της παράδοσης ή της αναζήτησης κοινής ταυτότητας.

Έτσι, διακρίνονται δύο βασικές τάσεις: Στην πρώτη εντάσσεται η ομάδα των μουσουλμάνων που υποστηρίζουν ότι το θρησκευτικό στοιχείο είναι αναπόσπαστο από τον συλλογικό σκοπό του κράτους και της κοινωνίας. Η κοσμικότητα του κράτους, συνυφασμένη με την αποποίηση της μουσουλμανικής θρησκείας, θεωρείται ύβρις και συχνά συνδέεται με το αίσθημα της ταπείνωσης για την αποδοχή των δυτικών αξιών ως κυρίαρχων (Marquand & Nettler, 2003: 42-43). Οι συντηρητικοί μουσουλμάνοι υποστηρίζουν την επιστροφή στις ρίζες της μουσουλμανικής θρησκείας ως το καλύτερο μέσο διατήρησης της ταυτότητάς τους. Η δεύτερη τάση διαμορφώνεται με βάση την επαφή διανοούμενων με την δυτική σκέψη κατά τον 19ο^ο και τον 20ο^ο αιώνα, η οποία καλλιέργησε την αμφισβήτηση όσον αφορά την ερμηνεία του Κορανίου. Οι νεωτεριστές μουσουλμάνοι υποστηρίζουν το άνοιγμα του Ισλάμ με την υιοθέτηση αξιών του δυτικού πολιτισμού (Γιαννουλάτος, 2016: 382-387) και συμφωνούν στο να αντιμετωπίζεται το Κοράνι και άλλα κείμενα «με τρόπο ιστορικό, κριτικό και ενταγμένο στα συμφραζόμενα» (Marquand & Nettler, 2003: 117). 

Οι εκφάνσεις αυτές είναι ιδιαίτερα ευδιάκριτες μέσα στην γαλλική κοινωνία, σύμφωνα με την αναφορά του Institut Montaigne (2016). Έτσι, κατηγοριοποιώντας τους μουσουλμάνους της Γαλλίας ανάλογα με τη θρησκευτικότητα τους, φαίνεται ότι το 46% έχει απομακρυνθεί σε σημαντικό βαθμό από τον παραδοσιακό χαρακτήρα της θρησκείας και υποστηρίζει την ιδέα ενός κοσμικού κράτους. Δηλώνουν περισσότερο θρησκευόμενοι σε σύγκριση με τους Γάλλους πολίτες, σεβόμενοι ωστόσο το σύστημα αξιών της Γαλλίας. Στην δεύτερη κατηγορία (25%) βρίσκονται εκείνοι οι οποίοι έχουν μικτή θέση όσον αφορά την κοσμικότητα του κράτους, τάσσονται κατά της μαντίλας και της πολυγαμίας, αμφισβητούν όμως την ιδέα ότι ένα κοσμικό κράτος τους επιτρέπει να εκδηλώνουν την θρησκεία τους ελεύθερα, τόσο στην ιδιωτική, όσο και στη δημόσια σφαίρα. Στην τρίτη κατηγορία (28%) ανήκουν μουσουλμάνοι που τάσσονται εκ διαμέτρου αντίθετοι με τις αξίες του γαλλικού κράτους και την έννοια της εκκοσμίκευσης και τάσσονται υπέρ της μαντίλας και της θρησκευτικής έκφρασης στο χώρο εργασίας, ενώ αντιλαμβάνονται το Ισλάμ ως τρόπο εξέγερσης. Επιπλέον, οι απόψεις τους υποδηλώνουν μια διαχωριστική τάση από την υπόλοιπη κοινωνία. Είναι σημαντικό, όμως, να αναφερθεί ότι, σύμφωνα με το Institut Montaigne (2016: 18), η κατηγορία αυτή απαρτίζεται σε σημαντικό βαθμό από νέους που είναι ανειδίκευτοι, άνεργοι και ζουν σε εργατικές κατοικίες των προαστίων των μεγάλων πόλεων και το Ισλάμ λειτουργεί για αυτούς ως μέσο αυτό-επιβεβαίωσης.

1.2.Οι επιπτώσεις της πολιτισμικής διαφοράς

Οι πολιτισμικές διαφορές ανάμεσα στους Γάλλους και τους μουσουλμάνους, στην πράξη έχουν έντονο κοινωνικό αποτύπωμα, καθώς δημιουργούν κοινωνικές ανισότητες. Από τις αρχές της μετανάστευσης στην Γαλλία, οι μουσουλμάνοι συγκεντρώθηκαν σε εργατικές κατοικίες, όπου διαμένουν ακόμη και σήμερα. Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Μισέλ Κοκορέφ,  ο οποίος μελετά τη ζωή σε αυτές: «υπάρχει ένα είδος εμποδίου που οικοδομείται λόγω φυλετικών διακρίσεων. Παρά το ότι είμαστε η χώρα των κοινωνικών δικαιωμάτων, της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου, είναι πιο περίπλοκο να βρει κάποιος δουλειά όταν το όνομά του είναι Μπουμπακάρ και κατάγεται από το Μάλι από ότι αν το όνομά του είναι Μπερνάρ και κατάγεται από τη Βρετάνη. Η Γαλλία είναι χώρα ισότητας στα χαρτιά και χώρα ανισότητας και αδικίας στην πραγματικότητα» (Thomson, 2019). Αναφορικά με την ανεργία, στατιστικά στοιχεία μας βοηθούν να αντιληφθούμε καλύτερα τις κοινωνικές ανισότητες με βάση τη φυλή και τη θρησκεία. Ενδεικτικά, το ποσοστό ανεργίας στον αλλοδαπό πληθυσμό είναι δύο φορές μεγαλύτερο από το ποσοστό ανεργίας του ημεδαπού πληθυσμού, ενώ παρατηρείται και διαφορά του επιπέδου ανεργίας ανάλογα με την εθνικότητα των μεταναστών: ανεργία στο 35% για τους Αλγερινούς, ενώ μέχρι 12% για τους Πορτογάλους (Schnapper, 2008: 163).

Αυτή η πραγματικότητα, αναφορικά με την κοινωνική ανισότητα και την γκετοποίηση, δημιουργεί αντανακλαστικά συσπείρωσης της μουσουλμανικής κοινότητας προς την κατεύθυνση της φυλετικής και θρησκευτικής ταυτότητας. Από την στιγμή που υπάρχει η αίσθηση του διαχωρισμού από την υπόλοιπη κοινωνία, ο φονταμενταλισμός, που αποβλέπει στην επιστροφή στην παράδοση και στην μαχητική προάσπιση των θεμελιακών στοιχείων της θρησκευτικής κληρονομιάς (Μπέγζος, 2008), αποτελεί ένα μέσο εξέγερσης και εναντίωσης που συνδυαστικά και με το αποικιακό παρελθόν της Γαλλίας και τις επεμβάσεις σε  μουσουλμανικές χώρες, εντείνει το κλίμα δυσαρέσκειας. Στα δεδομένα αυτά προστίθεται και η σατιρική ρητορική μέρους του γαλλικού τύπου, όπως με το Charlie Hebdo, η οποία κατακρίθηκε ως προσβλητική. 

Με βάση τα παραπάνω, μια μερίδα μουσουλμάνων οδηγείται στην ριζοσπαστικοποίηση και ακολούθως σε τρομοκρατικές ενέργειες (Γιάννου, 2021). Οι επιθέσεις στο Charlie Hebdo  και στο Bataclan το 2015, η επίθεση στην Νίκαια το 2016 και η άγρια δολοφονία του δασκάλου Samuel Paty, τον Οκτώβριο του 2020, δημιούργησαν αμφίπλευρα ένα κλίμα καχυποψίας και φόβου, με έξαρση της ισλαμοφοβίας που δεν περιορίζεται μόνο σε ρατσιστική ρητορική, αλλά εμφανίζεται και με ακραίες δηλώσεις, όπως η ανοιχτή επιστολή των αποστράτων για επέμβαση του στρατού, προκειμένου να υπερασπιστεί το έθνος απέναντι στην απειλή από τον ισλαμισμό. 

Η κυβέρνηση καταδίκασε αυτή τη δήλωση, ωστόσο το 49% του πληθυσμού δεν ήταν αρνητικό σε μια τέτοια πρόταση (Θεοδωρόπουλος, 2021). Με βάση την εξέλιξη των γεγονότων, φαίνεται πως οι μη ριζοσπαστικοποιημένοι μουσουλμάνοι, που αποτελούν και το μεγαλύτερο ποσοστό, βρίσκονται σε πολύ δύσκολη θέση λόγω της ανόδου ενός φανατικού Ισλάμ στο οποίο εκείνοι δεν ανήκουν, ενώ παράλληλα υπάρχει και η συνεχόμενη αύξηση της ισλαμοφοβίας. Θέλοντας να διαχωρίσουν τη θέση τους από τους ακραίους ισλαμιστές, οι μεγάλες μουσουλμανικές οργανώσεις όπως το CFCM, η UOIF, έσπευσαν να καταδικάσουν τις τρομοκρατικές επιθέσεις στη Γαλλία, ενώ μουσουλμάνοι διανοούμενοι, όπως ο Ghaleb Bencheikh, δήλωνε ότι:  «Η τρομοκρατία δεν έχει θρησκεία. Αυτοί οι άνθρωποι παραβίασαν το Ισλάμ για να εξυπηρετήσουν τα εγκληματικά τους σχέδια».

Όσον αφορά την πολιτική διάσταση, ο Πρόεδρος  Emmanuel Macron επιδιώκει τροποποιήσεις στους τρόπους χρηματοδότησης του Ισλάμ της Γαλλίας, στα αντιπροσωπευτικά του όργανα και στην εκπαίδευση των ιμάμηδων. Επιπλέον, στη Γαλλία ψηφίστηκε νόμος που «ενισχύει την κοσμικότητα της γαλλικής κοινωνίας», όμως κατά τους επικριτές της «καταπατά τις θρησκευτικές ελευθερίες, καθώς θα οδηγήσει στο κλείσιμο τοπικών μουσουλμανικών ενώσεων και θα επηρεάσει σοβαρά την κατασκευή τζαμιών». Παράλληλα, γίνονται συζητήσεις για την επέκταση απαγόρευσης της μαντίλας όχι μόνο σε δημόσιους, αλλά και σε ιδιωτικούς οργανισμούς που παρέχουν δημόσιες υπηρεσίες (Διαμαντής, 2021).

2. Η Έννοια της Κοινωνικής Ενσωμάτωσης και η Πρακτική Εφαρμογή της

Στο πλαίσιο αυτό, «καθίσταται αναγκαία η εφαρμογή ουσιαστικής πολιτικής ενσωμάτωσης σύμφωνα με την οποία διαφορετικές εθνοτικές ομάδες, ενώ διατηρούν τα χαρακτηριστικά της ομάδας τους και τη μοναδικότητα τους, συμμετέχουν επίσης στις βασικές δομές της οικονομίας και της διακυβέρνησης της χώρας όπου διαμένουν μόνιμα… Μια κοινωνία, για να είναι πλήρως ενσωματωμένη, θα πρέπει να έχει απαλείψει τις ιεραρχικές εθνοτικές διακρίσεις… Η κοινωνική ενσωμάτωση παρουσιάζεται ως μια ιδανική πολιτική πρακτική, καθώς οι ίσες ευκαιρίες για τα άτομα μέσα στην κοινωνία συνοδεύονται από πολιτισμική ποικιλομορφία μέσα σε μια ατμόσφαιρα αμοιβαίας ανοχής» (Βέικου & Λαλαγιάννη, 2015: 39). Η αποτελεσματικότητα των πολιτικών ενσωμάτωσης είναι μια δύσκολη και χρονοβόρα διαδικασία, ωστόσο η εκπαίδευση μπορεί να αποτελέσει βασικό πυλώνα προς την κατεύθυνση αυτή. Πράγματι, προκειμένου να δομούνται κοινωνίες όσο το δυνατόν  απαλλαγμένες από στερεότυπα και παρανοήσεις, το σχολείο, ως το πρώτο σημαντικό περιβάλλον κοινωνικοποίησης, θα μπορούσε να συμβάλλει στην  καταπολέμηση της μισαλλοδοξίας και των διακρίσεων.

Σε χώρες με έντονο το μουσουλμανικό στοιχείο, όπως στη Γαλλία, όπου ζουν 6 εκ. μουσουλμάνοι, τα σχολεία, ανεξάρτητα από τον αριθμό των παιδιών που είναι μουσουλμάνοι, δύναται να είναι χώροι συζήτησης αναφορικά με τις ρίζες των στερεοτύπων ως προς τις πολιτισμικές, ιστορικές ή κοινωνικές τους διαστάσεις και να προωθείται η έννοια της ετερότητας ως μια θετική πτυχή μέσα στην κοινωνία. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι άνθρωποι με μουσουλμανική προέλευση, ανάλογα με την προσαρμογή τους στο κοσμικό  κράτος, έχουν πολύ διαφορετικές στάσεις όσον αφορά την θρησκευτικότητα τους και μπορούν να συνυπάρξουν με άλλες θρησκείες, δίνοντας έτσι απάντηση σε φόβους περί μουσουλμανικής απειλής και σε μονοδιάστατες αντιλήψεις για την ερμηνεία της θρησκείας. Επιπλέον, σύμφωνα με την Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου – ΕΕΔΑ (2014: 26), ο ρόλος της διδασκαλίας της παγκόσμιας ιστορίας και των πολιτισμών είναι πολύ σημαντικός. Διατηρώντας μια αντικειμενική και κριτική ματιά,  δύναται να καλλιεργείται στα παιδιά η ενσυναίσθηση, ο αλληλοσεβασμός και η αλληλοκατανόηση σε σχέση με άλλες θρησκείες.

Σύμφωνα με το νέο Σχέδιο Δράσης της Ε.Ε. για την Ενσωμάτωση και την Ένταξη για την περίοδο 2021-2027, «οι καθιερωμένες πολιτικές θα πρέπει να προσαρμοστούν και να μετασχηματιστούν ώστε να ανταποκριθούν στις ανάγκες των ατόμων με μεταναστευτικό υπόβαθρο». Έτσι, συνδυαστικά και με τις υπάρχουσες στρατηγικές της Ε.Ε. για την προώθηση της ισότητας και της κοινωνικής συνοχής, θα εξασφαλίζεται ότι όλα τα άτομα θα είναι πλήρως ενσωματωμένοι και θα συμμετέχουν στις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Αυτό θα επιτευχθεί ειδικότερα σε στενή συνεργασία με «το επικείμενο σχέδιο δράσης με το οποίο θα υλοποιηθεί ο ευρωπαϊκός πυλώνας κοινωνικών δικαιωμάτων και το σχέδιο δράσης της Ε.Ε. για την καταπολέμηση του ρατσισμού». Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχει τεθεί σε προτεραιότητα η βελτιστοποίηση του σχεδίου δράσης για την ενσωμάτωση με έμφαση στους βασικούς τομείς όπως η εκπαίδευση, η κατάρτιση, η απασχόληση, οι δεξιότητες, η υγεία και η στέγαση. Το νέο σχέδιο δράσης λαμβάνει υπόψη θέματα για την καταπολέμηση του ρατσισμού και των διακρίσεων, την ενεργό συμμετοχή μεταναστών και πολιτών με μεταναστευτικό υπόβαθρο στην κοινωνία και εστιάζει στις ειδικές ανάγκες διαφόρων ομάδων, όπως θρησκευτικές μειονότητες ή πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης με μεταναστευτικό υπόβαθρο.

Συμπεράσματα

Αν και το γαλλικό κράτος έχει επενδύσει χρήματα στην εκπαίδευση, σε κοινωνικούς λειτουργούς και στην αστυνόμευση των περιοχών όπου ζουν κυρίως μουσουλμάνοι, το κοινωνικό πρόβλημα είναι υπαρκτό  και απορρέει, κατά την Σ. Τριανταφύλλου, από «την συσπείρωση των μουσουλμάνων γύρω από τζαμιά αντί για σχολεία» (Παπαδόπουλος, 2021). Στην πραγματικότητα, η κοινωνική ενσωμάτωση των μουσουλμάνων είναι αρκετά επιφανειακή, καθώς το διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο όσον αφορά το πώς αντιλαμβάνονται την έννοια της εκκοσμίκευσης, σε συνδυασμό με τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στην πράξη λόγω καταγωγής, τους περιθωριοποιεί. Η ουσιαστική έλλειψη κοινωνικής συνοχής οδηγεί στα άκρα τόσο μια μερίδα μουσουλμάνων πολιτών που ριζοσπαστικοποιούνται, όσο και μερίδα του ημεδαπού πληθυσμού που βρίσκει καταφύγιο σε ακροδεξιές ιδεολογίες προκειμένου να καλύψει το αίσθημα ανασφάλειας και φόβου. Αυτό επιβεβαιώνεται τόσο με την άνοδο του Εθνικού Μετώπου της Marie Le Pen, όσο και με τα υψηλά ποσοστά που καταγράφονται στις δημοσκοπήσεις για τον Eric Zemmour, που έχει καταδικαστεί δύο φορές για έντονη ρητορική φυλετικού μίσους.

Οι εξελίξεις αυτές, που δεν συνάδουν με την πολιτισμική και πολιτική ιστορία της Γαλλίας, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι πολιτικές που εφαρμόστηκαν, στην πραγματικότητα δεν λαμβάνουν υπόψη τις κοινωνικές αλλαγές και το φαινόμενο της πολυπολιτισμικότητας που πλέον υφίσταται παντού. Η ανεκτίμητη και διαχρονική σημασία της ανεξιθρησκείας είναι αδιαμφισβήτητη προκειμένου να επιτυγχάνεται η, κατά το γαλλικό Σύνταγμα, θρησκευτική ουδετερότητα στους δημόσιους χώρους. Ωστόσο, σε μια σύγχρονη πλουραλιστική κοινωνία, όπου ζουν και πληθυσμιακές ομάδες με διαφορετικές ιστορικές και πολιτισμικές καταβολές, είναι αναγκαία η ουσιαστική εκπαίδευση σε πολιτισμικά και σε κοινωνικά ζητήματα, ώστε να καλλιεργείται αμφίπλευρα η αξία της ενσυναίσθησης, του σεβασμού και της κατανόησης. Έτσι, συνδυαστικά και με το σχέδιο δράσης της Ε.Ε., θα μπορούν να τεθούν τα θεμέλια για μια πραγματική ενσωμάτωση των μουσουλμάνων.

Βιβλιογραφία

• Βέικου, Μ.  & Λαλαγιάννη, Β. (2015).  Μετανάστευση, Κοινωνικές και Πολιτισμικές Εκφάνσεις: Θεωρητικά σχήματα, εννοιολογικοί προσδιορισμοί και ορολογία. Ελληνικά Ακαδημαϊκά Ηλεκτρονικά Συγγράμματα και Βοηθήματα “Κάλλιπος”. Retrieved from here. 
• Γιάννου, Ν. (2021). Γιατί η Γαλλία δέχεται περισσότερες τρομοκρατικές επιθέσεις. Όμιλος Διεθνών & Ευρωπαϊκών Θεμάτων. Retrieved from here.
• Γιαννουλάτος, Α. (2016). Ισλάμ: Θρησκειολογική επισκόπηση. Εκδόσεις “Το Βήμα”. 
• Διαμαντής, Γ. Θ. (2021). Ο πόλεμος της μαντίλας συνεχίζεται. in.gr. Retrieved from here.
• Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. (2014).  Οδηγίες προς εκπαιδευτικούς για την καταπολέμηση της μισαλλοδοξίας και των διακρίσεων εναντίον των Μουσουλμάνων: Η αντιμετώπιση της ισλαμοφοβίας μέσα από την εκπαίδευση. Retrieved from here.
• Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2020). Σχέδιο δράσης για την ενσωμάτωση και την ένταξη για την περίοδο 2021-2027: Ερωτήσεις και απαντήσεις. Retrieved from here.
• Η Γαλλία διαχωρίζει Εκκλησία και κράτος  (2009). Η Καθημερινή. Retrieved from here.
• Η μετεωρική άνοδος του Ερίκ Ζεμούρ (2021). Η Καθημερινή. Retrieved from here.
• Θεοδωρόπουλος, Τ. (2011). Γαλλία: Η ισλαμοφοβία είναι πραγματικότητα. Η Καθημερινή. Retrieved from here. 
• Μπέγζος, Μ. (2008). Η ανατομία του φονταμενταλισμού. Το Βήμα. Retrieved from here
• Οι μουσουλμάνοι της Γαλλίας τρέμουν τα αντίποινα -Μόνο η ακροδεξιά κερδίζει τώρα (2015). iefimerida. Retrieved from here.
• Παπαδόπουλος, Π. (2021). Γαλλία: Οι «φανατικοί με τις παντόφλες» και οι «στρατιώτες της φωτιάς». ΕΡΤ News. Retrieved from here.
• Ριζικές αλλαγές στο Ισλάμ της Γαλλίας ετοιμάζει ο Μακρόν μέσα σε ένα εξάμηνο (2018). naftemporiki.gr. Retrieved from here.
• Immigration of  France (2021). Britannica. Retrieved from here.
• Institut Montaigne (2016). A French Islam is Possible: Report September 2016. Retrieved from here. 
• Marquand, D. & Nettler, R.L. (2003). Θρησκεία και Δημοκρατία. Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
• Noiriel, G. (2010). La France, un vieux pays d’immigration. L’Histoire. Retrieved from here. 
• Schnapper, D. (2008). Η Κοινωνική Ενσωμάτωση: Μια σύγχρονη προσέγγιση. Εκδόσεις Κριτική.Thomson, R. (2019). Ευρώπη των ανισοτήτων: -στην Γαλλία υπάρχει ισότητα μόνο στα χαρτιά. Euronews. Retrieved from here.

 *H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς  και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων