Εκπαίδευση γυναικών στη Μέση Ανατολή: Αναφαίρετο δικαίωμα ή πολυτέλεια;

Σύμφωνα με την Παράγραφο 1 του Άρθρου 26 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του ΟΗΕ: «Καθένας έχει δικαίωμα στην εκπαίδευση. Η εκπαίδευση πρέπει να παρέχεται δωρεάν, τουλάχιστον στη στοιχειώδη και βασική βαθμίδα της. Η στοιχειώδης εκπαίδευση είναι υποχρεωτική. Η τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση πρέπει να εξασφαλίζεται για όλους. Η πρόσβαση στην ανώτατη παιδεία πρέπει να είναι ανοικτή σε όλους, υπό ίσους όρους, ανάλογα με τις ικανότητες τους.». Παρόμοια κατοχύρωση -αν και κάπως πιο λεπτομερής- αποτυπώνεται και στο άρθρο 13 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Οικονομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα.

Παρά την κατοχύρωσή του, το εν λόγω δικαίωμα δεν είναι δεδομένο σε πολλές περιοχές του πλανήτη. Ο αριθμός των συνανθρώπων μας που δε δύνανται να απολαύσουν ένα από τα στοιχειώδη δικαιώματά τους, ακόμη και εν έτει 2021, είναι υψηλός, με το μεγαλύτερο μέρος αυτού του ποσοστού να είναι γυναίκες. Μία από τις περιοχές, όπου η εκπαίδευση των γυναικών παρουσιάζει σοβαρότατες ελλείψεις, είναι αυτή της ευρύτερης Μέσης Ανατολής. Βάσει στατιστικών, τουλάχιστον το 40% των γυναικών στην περιοχή είναι αναλφάβητες, ποσοστό εξαιρετικά υψηλό αν αναλογιστεί κανείς πως τα αντίστοιχα ποσοστά σε χώρες της Δύσης είναι κατά πολλές μονάδες χαμηλότερα.

Παραδείγματα ελλείψεων στη γυναικεία εκπαίδευση σε κράτη της Μέσης Ανατολής

Σε πρώτο  στάδιο, αξίζει να διευκρινίσουμε πως οι οικονομικές δυνατότητες κάθε κράτους της Μέσης Ανατολής εντάσσονται μεταξύ των παραγόντων που επιδρούν καταλυτικά στην πρόσβαση των γυναικών στην εκπαίδευση. Έχει παρατηρηθεί πως, τα ποσοστά των γυναικών που απολαμβάνουν εκπαίδευσης στις ισχυρότερες οικονομικά χώρες της περιοχής, είναι σαφώς υψηλότερα από τα αντίστοιχα σε χώρες με ισχνή οικονομία. Ενδιαφέρον παράδειγμα, εν προκειμένω, αποτελεί η περίπτωση του Κατάρ, το οποίο, αν και μικρό σε έκταση, ως κράτος πετρελαιοπαραγωγός κατέχει σημαντικούς πόρους και ευρύτερη ανάπτυξη συγκριτικά με τα γειτονικά του κράτη. Κατ’ επέκταση, τα ποσοστά αγοριών και κοριτσιών που φοιτούν στα σχολεία του Κατάρ φαίνεται να είναι σχεδόν ισότιμα, σύμφωνα με στατιστικά της UNICEF.

Αντιθέτως, στη συντηρητική Υεμένη, τα ποσοστά των γυναικών που μορφώνονται είναι ανησυχητικά χαμηλά. Το συγκεκριμένο κράτος φιγουράρει στις τελευταίες θέσεις στην κατάταξη για την γυναικεία εκπαίδευση, γεγονός που οφείλεται, μεταξύ άλλων, στην πατριαρχική δομή της κοινωνίας και στην προσκόλληση σε ισλαμικές και αναχρονιστικές παραδόσεις. Δεν είναι λίγοι οι γονείς στην Υεμένη, που αποτρέπουν τη φοίτηση των θυγατέρων τους σε σχολεία όπου φοιτούν αγόρια και κορίτσια. Σημειωτέον ότι τα σχολεία αρρένων αποτελούν το 95% του συνόλου, έναντι 5% των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων θηλέων, στα οποία φυσικά οι θέσεις καλύπτονται ταχύτατα με αποτέλεσμα τα κορίτσια που μένουν εκτός αυτών να στερούνται εξ’ ολοκλήρου την εκπαίδευσή τους.

Σε ορισμένα κράτη της Μέσης Ανατολής, παρατηρούνται διακυμάνσεις όσον αφορά την πρόσβαση τόσο των γυναικών, όσο και του γενικότερου πληθυσμού στην εκπαίδευση. Επί παραδείγματι, στο Ιράκ, όπου ο πληθυσμός δεν εμφανίζει οικονομική, θρησκευτική, πολιτιστική και κοινωνική ομοιογένεια, τα ποσοστά της γυναικείας εκπαίδευσης διαμορφώνονται ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν σε κάθε περιοχή. Σαφέστερα, στις κεντρικές και βόρειες ιρακινές περιφέρειες, όπου κατοικούν ως επί το πλείστον ευκατάστατοι πολίτες, σουνίτες και Κούρδοι, τα ποσοστά των γυναικών που μορφώνονται είναι υψηλότερα σε σχέση με τη νότια πλευρά της επικράτειας, η οποία κατοικείται κατά κόρον από οικονομικά ασθενέστερα στρώματα και σιίτες.

Παρατηρούνται, επίσης, περιπτώσεις μεσανατολικών χωρών, όπου οι γυναίκες έχουν περισσότερες ευκαιρίες για πρόσβαση στην εκπαίδευση, η οποία, ωστόσο, ενίοτε στερείται ποιότητας και αποτελεσματικότητας. Στον Λίβανο, την Αίγυπτο και το Ιράν λόγου χάρη, οι γυναίκες ενθαρρύνονται μεν να σπουδάσουν και να ενταχθούν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, δεν είναι, όμως, πάντοτε διαθέσιμα για αυτές πτυχία υψηλού επιπέδου και, κατά συνέπεια, υψηλόβαθμες θέσεις εργασίας. Η κατάρτιση των γυναικών στις περιοχές αυτές, περιορίζεται κατά κύριο λόγο σε τομείς, όπως η διδασκαλία στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και η νοσηλευτική.

Η εκπαίδευση των γυναικών είναι προβληματική και στην Τουρκία. Είναι αξιοσημείωτο και συνάμα απογοητευτικό το γεγονός ότι, όσο υψηλότερη είναι η κλίμακα σπουδών στην Τουρκία, τόσο μικρότερος είναι ο αριθμός των γυναικών που συναντάμε εκεί. Οι γυναίκες καταλαμβάνουν, μεγαλύτερο ποσοστό στο επίπεδο του αναλφαβητισμού, και μάλιστα, ο αριθμός των αναλφάβητων γυναικών υπολογίζεται ότι είναι σχεδόν εξαπλάσιος από αυτόν των ανδρών. Το 2018, τα νέα διδακτικά προγράμματα στην Τουρκία διαμορφώθηκαν με βάση τις αρχές του πολιτικού Ισλάμ. Στα βιβλία συναντά κανείς πληθώρα αναφορών στον όρο «τιμή» και στον μαρτυρικό θάνατο για χάρη της θρησκείας, ενώ ελάχιστες είναι οι αναφορές σε γυναίκες που δραστηριοποιούνται σε τομείς όπως η ιατρική, η μηχανική και οι θέσεις εξουσίας.

Κοινωνικές παραδόσεις που εξοστρακίζουν τις γυναίκες από την εκπαίδευση

Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις γονέων σε κράτη της Μέσης Ανατολής, οι οποίοι θεωρούν περιττή την εκπαίδευση των κοριτσιών τους, καθώς στο δικό τους θυμικό οι κοινωνικοί ρόλοι της αφοσιωμένης συζύγου, μητέρας και νοικοκυράς  υπερτερούν της ιδιότητας της μορφωμένης και ανεξάρτητης γυναίκας. Κατ’ επέκταση, μεγάλο μέρος των κοριτσιών αναγκάζονται να παντρευτούν πριν καν ενηλικιωθούν, εκπληρώνοντας έτσι τις κοινωνικές προσταγές και απαλλάσσοντας παράλληλα τις οικογένειές τους από το οικονομικό βάρος της συντήρησής τους, μιας και, εφόσον παντρευτούν, εξαρτώνται από τον σύζυγό τους και αποτελούν πλέον δική του «οικονομική υποχρέωση».

Δεδομένου, λοιπόν, ότι οι κόρες των περισσότερων μεσανατολικών κοινωνιών οφείλουν να «αφοσιωθούν» στον σύζυγό τους μετά τον γάμο, οι γιοι έχουν ευθύνη να στηρίξουν τους γονείς τους τα μετέπειτα χρόνια. Επομένως, φαντάζει εύλογο για τις οικογένειες να επενδύσουν στην εκπαίδευση και κατάρτιση των υιών τους, ούτως ώστε αυτοί να έχουν εφόδια για μια αμοιβή με την οποία θα μπορούν μελλοντικά να εξασφαλίσουν και τους γονείς τους. Ούτως ή άλλως, λαμβάνοντας υπόψη ότι το οικονομικό κόστος της εκπαίδευσης στα κράτη της Μέσης Ανατολής είναι μεγάλο και πολλές φορές δυσβάστακτο, είναι δεδομένο ότι μια οικογένεια θα προτιμήσει να στηρίξει τη μόρφωση του αρσενικού τέκνου της αντί του θηλυκού.

Δεν εκλείπουν οι γονείς που επιτρέπουν την μόρφωση των θυγατέρων τους μόνον υπό την προϋπόθεση ότι την εκπαιδευτική διαδικασία θα αναλάβει γυναίκα. Ένα ακόμη εμπόδιο, επομένως, για την πρόσβαση των γυναικών στην εκπαίδευση συνιστά ο αισθητά μικρότερος αριθμός γυναικών εκπαιδευτικών στα εκπαιδευτικά συστήματα των αραβικών χωρών. Ενδεικτικό της κατάστασης είναι το χαμηλότατο ποσοστό των γυναικών που διδάσκουν σε ακαδημαϊκό επίπεδο. Εν γένει, στις χώρες της ευρύτερης περιοχής, οι φοιτητές που καταφέρνουν να ενταχθούν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση προέρχονται συνήθως από ανώτερα οικονομικά στρώματα και είναι στην πλειονότητά τους άντρες. Έτσι, τα περισσότερα πανεπιστημιακά τμήματα είναι ανδροκρατούμενα τόσο σε επίπεδο διδασκαλίας, όσο και σε επίπεδο φοίτησης, καθιστώντας την ένταξη των γυναικών σε αυτά έτι δυσκολότερη.

Τα κράτη της Μέσης Ανατολής, όπου οι γυναίκες ενθαρρύνονται να προσεγγίσουν την τριτοβάθμια εκπαίδευση, πέραν του ότι αποτελούν εξαίρεση, είναι, όπως προαναφέρθηκε, φορείς ισχυρής οικονομίας. Ακόμη και εκεί βέβαια, παρατηρείται τάση περιορισμού των γυναικών σε χαμηλής ποιότητας εκπαίδευση και αποκλεισμού τους από υψηλόβαθμα πανεπιστημιακά ιδρύματα που μελετούν θετικές και πολιτικές επιστήμες. Ακολούθως, αντίστοιχες θέσεις εργασίας καθίστανται απρόσιτες για τον γυναικείο πληθυσμό και είναι ανδροκρατούμενες.

Σε αυτό το σημείο, είναι απαραίτητο να διευκρινιστεί πως ο αποκλεισμός των γυναικών από την εκπαίδευση δε συγκαταλέγεται μεταξύ των προσταγών του Κορανίου όπως πολλοί διατείνονται. Σύμφωνα με το ιερό βιβλίο του Ισλάμ, η αναζήτηση και επιδίωξη της γνώσης είναι ευθύνη κάθε μουσουλμάνου αδιακρίτως φύλου. Τα πατριαρχικά πρότυπα που εξοστρακίζουν τις γυναίκες από την μάθηση είναι προϊσλαμικά κατάλοιπα που επιβίωσαν στις αραβικές κοινωνίες.

Η εκπαίδευση των γυναικών στην περιφέρεια της Μέσης Ανατολής αναμφίβολα θα επιδεινωθεί  περισσότερο λόγω της πανδημίας COVID-19. Σε επιδημικές καταστάσεις που έπληξαν αναπτυσσόμενες περιοχές τα προηγούμενα χρόνια, παρατηρήθηκε πως πολλά κορίτσια δεν επέστρεψαν στο σχολείο με το πέρας της επιδημίας. Εκτιμάται λοιπόν, πως ένα διόλου ευκαταφρόνητο ποσοστό κοριτσιών στη Μέση Ανατολή δε θα εγγραφούν και πάλι στα σχολεία όταν αυτά επαναλειτουργήσουν. Άρα, είναι πλέον ζωτικής σημασίας η ανάγκη να τεθεί το ζήτημα της γυναικείας εκπαίδευσης εντός των προτεραιοτήτων των κυβερνήσεων αλλά και των διεθνών και περιφερειακών οργανισμών. Πρέπει να καταστεί σαφές πως η ισότιμη εκπαίδευση των δύο φύλων είναι ένα θεμελιώδες δικαίωμα και όχι ένα ασήμαντο φεμινιστικό αίτημα. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, πως αυτά που εμείς μάλλον θεωρούμε αυτονόητα, για κάποιους είναι δυστυχώς ακόμη ζητούμενα...

Πηγές:

1. https://data.unicef.org/topic/gender/gender-disparities-in-education/
2. https://www.semanticscholar.org/paper/WOMEN%E2%80%99S-ACCESS-TO-EDUCATION-IN-THE-MIDDLE-EAST-Ostrosky/cf20ef58ea4438fad4d00fb547ddc975fbca18cf
3. https://www.researchgate.net/publication/317556371_Education_Employment_and_Gender_Gap_in_Mena_Region
4. https://www.ailevecalisma.gov.tr/media/17801/women-in-turkey-eyluel2019sonu.pdf
5. https://insights.som.yale.edu/insights/how-covid-19-is-making-gender-inequality-worse-in-low-income-countries-and-what-to-do