Η πτώση της τουρκικής λίρας σε συνάρτηση με την τουρκική εξωτερική πολιτική
ΚΩΣΤΑ ΚΥΡΙΑΚΗΤα τελευταία χρόνια, οι γεωπολιτικοί κίνδυνοι έχουν αυξηθεί στην παγκόσμια οικονομία και η γεωπολιτική αστάθεια έχει γίνει βασικός παράγοντας αβεβαιότητας. Οι εντάσεις σε αυτούς τους τομείς, όπως ο προστατευτισμός και οι εμπορικοί πόλεμοι, έχουν αρχίσει να επηρεάζουν τις παγκόσμιες οικονομικές επιδόσεις, αλλά και την εξωτερική πολιτική των κρατών. Τρανό παράδειγμα αποτελεί η τουρκική οικονομία, η οποία αποδυναμώθηκε με την πάροδο των ετών. Η νομισματική κρίση της Τουρκίας, το 2018, δεν ήταν κάτι απρόσμενο. Αντιθέτως, είχε βαθιά οικονομικές αιτίες, που έγιναν ευδιάκριτες κατόπιν εσωτερικών πολιτικών και διπλωματικών αψιμαχιών της τουρκικής Κυβέρνησης. Παρά τις παρατεταμένες προσπάθειες για ανάκαμψη, οι αδυναμίες της τουρκικής οικονομίας παραμένουν μέχρι και σήμερα και τροφοδοτούνται συνεχώς τόσο από την άσκηση της εσωτερικής, όσο και της εξωτερικής της πολιτικής.
Έως και το 2018, η ανάπτυξη της οικονομίας χρηματοδοτήθηκε από τη συσσώρευση ιδιωτικού χρέους, εκφρασμένου κυρίως σε ξένο νόμισμα -δολάρια και ευρώ- το οποίο οφείλεται προς τους ξένους δανειστές (ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος της Τουρκίας). Ταυτόχρονα, το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της χώρας παρέμενε ελλειμματικό, δηλαδή οι εισαγωγές προϊόντων υπερείχαν των εξαγωγών. Το ισοζύγιο πληρωμών, με τη σειρά του, επηρέασε τη διαμόρφωση μεγεθών, όπως το εθνικό νόμισμα και την εθνική δαπάνη. Ο Ερντογάν προσπαθούσε να πείσει τον λαό του ότι έχει υπό έλεγχο τα εγχώρια οικονομικά θέματα, δίνοντας προτεραιότητα σε τομείς, όπως οι κατασκευές και ο τουρισμός, υποβαθμίζοντας, όμως, το θέμα της ήδη πτωτικής πορείας που καταγραφόταν μεταξύ λίρας και δολαρίου. Ωστόσο, εκείνο που κατάφερε ήταν να γίνει αντιληπτό ότι αγνοεί βασικές γνώσεις οικονομικών παραδοχών.
Ακόμη, από το 2016 και έπειτα ως «γνωστός εχθρός των επιτοκίων», υπερασπιζόταν την άποψή του για «όσο το δυνατόν χαμηλά επιτόκια» και δε δίσταζε να επιτίθεται κατά των διοικητών της τουρκικής Κεντρικής Τράπεζας, που δεν χαμήλωναν όσο επιθυμούσε τα επιτόκια. Εκείνο, λοιπόν, που κατάφερε μετά τη στάση του αυτή και τις δηλώσεις του για τις προθέσεις του να παρέμβει ακόμη και ο ίδιος στη νομισματική πολιτική, ήταν η έλλειψη εμπιστοσύνης από τους ξένους επενδυτές, αλλά και η ολοένα μεγαλύτερη εξάρτηση από ξένα κεφάλαια για την κάλυψη των ελλειμμάτων της. Ιδιαίτερα κρίσιμο γεγονός, το οποίο μάλιστα τροφοδότησε τη νομισματική κρίση της γείτονας χώρας το 2018, ήταν η επιβολή των οικονομικών κυρώσεων από τις ΗΠΑ προς την Τουρκία, που προκάλεσε αβεβαιότητα και φόβο στη διεθνή επενδυτική κοινότητα και υπέβοσκε μία τεράστια πολιτική και διπλωματική διαμάχη μεταξύ των δύο χωρών.
Πιο συγκεκριμένα, μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα που έλαβε χώρα στη γείτονα χώρα το 2016, ο Ερντογάν έσπευσε να το χρησιμοποιήσει ως «εργαλείο» εκμετάλλευσης, χαρακτηρίζοντας το γεγονός ως «εθνική προδοσία». Επίσης, οι σχέσεις Ηνωμένων Πολιτειών και Τουρκίας έγιναν σοβαρά τεταμένες, όταν ένα από τα υψηλά ποινικά δικαστήρια στην Τουρκία καταδίκασε τον αμερικανό πάστορα Andrew Brunson για κατηγορίες που σχετίζονται με την τρομοκρατία και του επέβαλε 38 μήνες φυλάκιση, αφού κρίθηκε ένοχος για συμμετοχή στο αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα εκείνης της χρονιάς. Ο τότε Πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ απάντησε στην κίνηση αυτή με κυρώσεις, επιβάλλοντας δασμούς έως 50% στις εισαγωγές χάλυβα από την Τουρκία, ενώ προχώρησε και στην αφαίρεσή της από το Σύστημα Γενικευμένων Προτιμήσεων. Η Τουρκία ακόμη βρισκόταν σε αντίθετο στρατόπεδο από εκείνο των αμερικανικών δυνάμεων στη Συρία. Από τη μία, η Άγκυρα με την επιχείρηση «Κλάδος Ελαίας» αποσκοπούσε στην εκδίωξη των κουρδικών πολιτοφυλακών, ενώ η Ουάσιγκτον υποστήριζε τις κουρδικές Μονάδες Προστασίας του Λαού (YPG). Στο πλαίσιο αυτό, η κόντρα των δύο νατοϊκών συμμάχων συνεχίστηκε με την ανακοίνωση από πλευράς της Τουρκίας για την επιθυμία της να αγοράσει ένα σύστημα πυραυλικής άμυνας S-400 από τη Ρωσία. Αυτό, βέβαια, είχε ως αποτέλεσμα νέες κυρώσεις και απομάκρυνση της Τουρκίας από το πρόγραμμα μαχητικών αεροσκαφών F-35 των ΗΠΑ και με τη σειρά του «ώθησε» την Τουρκία πιο κοντά στη Ρωσία. Σε αυτό το σημείο, βέβαια, αξίζει να σημειωθεί η «ιδιαίτερη σχέση Ερντογάν-Τραμπ» που αναπτύχθηκε με τον καιρό, φτάνοντας μάλιστα στο σημείο η Αμερική να αποσύρει τα στρατεύματά της από τη Συρία, χωρίς αυτό να σημαίνει πως σταμάτησαν οι διαμάχες μεταξύ τους.
Τόσο, λοιπόν, σε οικονομικό, όσο και σε πολιτικό-διπλωματικό επίπεδο, οι συνέπειες που προκλήθηκαν, πυροδότησαν μία ιδιαίτερα δυσχερή θέση για την Άγκυρα. Έτσι, το τουρκικό νόμισμα «κατρακύλησε», με σοβαρή υποτίμηση περίπου 40-45% έναντι του δολαρίου, ο πληθωρισμός αυξήθηκε, μειώνοντας την αγοραστική αξία των χρημάτων και οδηγώντας σε «εκτίναξη» του δημοσίου, αλλά και του ιδιωτικού χρέους. Παρά τις ατελέσφορες προσπάθειες της τουρκικής κυβέρνησης για ανάκαμψη μετά την κρίση του 2018, το μέλλον της συνεχίζει να χαρακτηρίζεται από αβεβαιότητα.
Ειδικότερα, η εξωτερική πολιτική της τουρκικής κυβέρνησης αντιτίθεται ολοένα και περισσότερο στην κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική ασφαλείας της Ε.Ε. Οι παράνομες ενέργειες και οι προκλητικές δηλώσεις από την πλευρά της Άγκυρας αμφισβητούν το δικαίωμα της Κυπριακής Δημοκρατίας να εκμεταλλεύεται πόρους υδρογονανθράκων στην Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη της Κυπριακής Δημοκρατίας, αλλά και αγνοούν (ή παραβλέπουν;) τα κυριαρχικά δικαιώματα των νησιών της Ελλάδας. Σε λίγους μήνες, η Τουρκία έχει καταφέρει να δημιουργήσει μια ζώνη στη Βόρεια Συρία, έχει εδραιώσει με επιτυχία την παρουσία της στη Λιβύη, καθώς και ενεπλάκη στη σύγκρουση Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν με την αποδοχή και τη συγκατάθεση της Ρωσίας, ισχυροποιώντας έτσι τη θέση της.
Οι πρακτικές αυτές έρχονται αντιμέτωπες με την Ε.Ε., η οποία καταδικάζει τις στρατιωτικές δράσεις της Τουρκίας και την προτρέπει να αποσύρει τις δυνάμεις της και να σεβαστεί το διεθνές δίκαιο. Οι Η.Π.Α., με πρόεδρο τον Μπάιντεν, αποδοκιμάζουν την τουρκική συμπεριφορά που δε συνάδει με το Διεθνές Δίκαιο και τις δεσμεύσεις της προς το ΝΑΤΟ, κυρίως όσον αφορά στην αγορά των αντιπυραυλικών συστημάτων S-400 από τη Ρωσία. Και ενώ ο Ερντογάν εμμένει στην απειλητική ρητορική του, ξεχνάει πως η οικονομική κατάσταση της χώρας του επιδεινώνεται. Τόσο οι Η.Π.Α., όσο και η Ε.Ε. προσπαθούν μέσω κυρώσεων να «συνετίσουν» την κυβέρνηση Ερντογάν, τις οποίες, βέβαια, αψηφά. Παρατηρούμε πως για μία ακόμη φορά ο Ερντογάν με την εξωτερική πολιτική που ασκεί, ωθεί τη χώρα του σε αδιέξοδο και «βουλιάζει» την οικονομία της, καθώς οι επενδυτές αντιδρούν στις γεωπολιτικές εντάσεις και στην επίπτωση της πολιτικής επιρροής στη νομισματική πολιτική.
Η οικονομία της Τουρκίας έκανε κάποια «δειλά βήματα», αλλά δεν σημείωσε ιδιαίτερη πρόοδο και εξακολουθεί έως σήμερα να υφίσταται σοβαρές ανησυχίες για τη λειτουργία της. Με τη βοήθεια των επεκτατικών πολιτικών, η οικονομία μπόρεσε να ανακάμψει από την απότομη ύφεση και την υποτίμηση του νομίσματος, το καλοκαίρι του 2018. Ωστόσο, λόγω της αδύναμης αγοράς εργασίας, η ανάκαμψη παρέμεινε εύθραυστη. Με την έλευση της πανδημίας COVID-19, η τουρκική οικονομία βρέθηκε ιδιαίτερα εκτεθειμένη, με την τουρκική λίρα να βρίσκεται πάλι σε πτωτική πορεία. Η Τουρκία ανέμενε την αύξηση του τουρισμού και τη στροφή της παγκόσμιας ζήτησης σε ορισμένους τομείς, όπως τα κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, τα έπιπλα, ο σίδηρος, ο χάλυβας και τα τρόφιμα. Ωστόσο, αυτές οι προβλέψεις δεν πραγματοποιήθηκαν, καθώς η πανδημία είχε εξαπλωθεί σε όλη τη χώρα και είχε «πλήξει» όλο τον κόσμο, μειώνοντας έτσι τις εξαγωγές των προϊόντων αυτών με συνέπεια το μεγάλο οικονομικό κόστος που αναδύθηκε με την κρίση αυτή. Η πτώση της εξωτερικής ζήτησης και της επακόλουθης μείωσης των εξαγωγών της χώρας προκάλεσαν τη συρρίκνωση του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕΠ) κατά έως και 3,5% το 2020.
Η τουρκική λίρα κατέγραψε τις χειρότερες επιδόσεις μέχρι και τον Νοέμβριο του 2020, μεταξύ των νομισμάτων των αναδυόμενων αγορών, εξαιτίας των ανησυχιών για το ενδεχόμενο δυτικών κυρώσεων, εξάντλησης των αποθεμάτων, υψηλού πληθωρισμού και νομισματικής ανεξαρτησίας. Σε μία απελπισμένη προσπάθεια, ο Ερντογάν, προκειμένου να σταματήσει την πτώση της λίρας και προκειμένου να «προλάβει» μία συναλλαγματική κρίση, προχώρησε σε πώληση χρυσού, ξεπούλησε δηλαδή αποθέματα χρυσού, για να στηρίξει τη λίρα. Τα τουρκικά ΜΜΕ προβάλλουν ειδήσεις και ρεπορτάζ φτώχειας και εξαθλίωσης του τουρκικού λαού, καταγγέλλοντας, μάλιστα, την ανεξέλεγκτη αύξηση των τιμών σε πολύ βασικά αγαθά, όπως γάλα, αυγά, λάδι, φρέσκα φρούτα και λαχανικά. Ο Ερντογάν από την πλευρά του αποποιείται οποιαδήποτε ευθύνη, την οποία αποδίδει στους μεγαλέμπορους και στις «χώρες που τον πολεμούν». Δραματικά είναι και τα ποσοστά ανεργίας (40%), κυρίως μετά την εμφάνιση του κορονοϊού στη χώρα, ειδικά μεταξύ των νέων και των γυναικών, αλλά και των υπαλλήλων στον τομέα των υπηρεσιών λόγω της πτώχευσης και του κλεισίματος εργοστασίων και χώρων εργασίας.
Τον Δεκέμβριο του 2020, εμφανίστηκε μία ξαφνική άνοδος της ισοτιμίας της λίρας με το δολάριο (6%) και το βασικό επιτόκιο αυξήθηκε τον Δεκέμβριο στο 17%. Αυτό δημιουργεί ερωτηματικά, καθώς ο Ερντογάν ήταν γνωστός θιασώτης για τις πολιτικές χαμηλών επιτοκίων και τώρα αλλάζει σε μία φιλική πολιτική προς την αγορά, κάνοντας λόγο για μία νέα εποχή στην οικονομία. Ενώ τα τουρκικά μέσα διατηρούν «χαμηλό προφίλ» για αυτήν την τάση, δυτικοί αναλυτές υποστηρίζουν πως η μεταβολή αυτή οφείλεται στη διπλή αποχώρηση του Υπουργού Οικονομικών Μπεράτ Αλμπαϊράκ, γαμπρού του Ερντογάν, και διοικητή της Κεντρικής Τράπεζας της χώρας Μουράτ Ουισάλ. Οι αναλυτές πιστεύουν πως αυτή η αύξηση αντικατοπτρίζει πιθανότατα τη σύμφωνη γνώμη των επενδυτών.
Το ΔΝΤ εκτιμά πως η επιστροφή στην ομαλότητα θα επέλθει με τη σταδιακή υποχώρηση της πανδημίας, όποτε και θα υπάρξει αύξηση του ΑΕΠ περίπου 6%, αν και η εκτίμηση είναι ότι, από το 2022, θα επιστρέψει στη βασική τάση. Εκτιμάται, επίσης, πως ο πληθωρισμός θα υποχωρήσει ως ένα βαθμό και το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών θα υποχωρήσει στο 3,5%. Ωστόσο, η τουρκική οικονομία θα παραμείνει ευάλωτη, αφού είναι εκτεθειμένη σε εξωτερικά σοκ εξαιτίας των μεγάλων εξωτερικών χρηματοδοτικών αναγκών και των μεγάλων εγχώριων καταθέσεων σε ξένο συνάλλαγμα. Επομένως, μια μεγάλη εμπορική ανισορροπία και ο υψηλός πληθωρισμός παραμένουν κίνδυνοι για φέτος. Από την άλλη, όμως, χρειάζεται και πολύς χρόνος για την οικοδόμηση εμπιστοσύνης στην οικονομία και την καταπολέμηση του πληθωρισμού. Οι απαγορεύσεις κυκλοφορίας λόγω του ιού, το κλείσιμο των επιχειρήσεων και τα υψηλά επιτόκια που προορίζονται για την αντιμετώπιση αυτού, είναι δεδομένο πως θα περιορίσουν την ανάπτυξη για τους επόμενους μήνες.
Αν συνεχιστεί η «ελεύθερη πτώση» της τουρκικής λίρας, πέραν την εγχώριας οικονομικής κατάρρευσης, θα υπάρξουν αλυσιδωτές συνέπειες και σε πολλές ευρωπαϊκές τράπεζες. Είναι γνωστό πως ο εξωτερικός δανεισμός της Τουρκίας προέρχεται από πολλές ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ιταλία, η Ισπανία και η Γερμανία, με τις οποίες διατηρεί σημαντικούς εμπορικούς δεσμούς. Επιπλέον, και οι τράπεζες της Ελλάδας είναι πιθανό να εμφανίσουν υψηλές απώλειες, γεγονός που δείχνει ότι η γεωγραφική εγγύτητα μπορεί να είναι ένας παράγοντας σε κερδοσκοπικές επιθέσεις ή κρίσεις. Στο πλαίσιο αυτό, δημιουργείται αβεβαιότητα για την πορεία της παγκόσμιας οικονομίας μεσοπρόθεσμα, αλλά και παράπλευρες επιπτώσεις σε άλλους κλάδους πολιτικής, όπως για παράδειγμα το μεταναστευτικό. Πολλοί αναλυτές φοβούνται πως η κρίση της Τουρκίας θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο τη συμφωνία προσφύγων της Ε.Ε. με την Άγκυρα. Η Τουρκία είναι μια χώρα διέλευσης για πολλούς πρόσφυγες και οικονομικούς μετανάστες που θέλουν να φτάσουν στην Ευρώπη από τη Μέση Ανατολή και την Ασία. Υπάρχουν, λοιπόν, ανησυχίες ότι οι οικονομικές επιπτώσεις μπορεί να οδηγήσουν σε εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού, γυρνώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την πλάτη στη Δύση.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
- https://www.cnbc.com/2018/08/13/turkey-crisis-economy-faces-weak-lira-inflation-debt-and-tariffs.html
- https://www.bbc.com/news/world-europe-45142256
- 2019 ARTICLE IV CONSULTATION—PRESS RELEASE; STAFF REPORT; AND STATEMENT BY THE EXECUTIVE DIRECTOR FOR TURKEY - INTERNATIONAL MONETARY FUND
- https://www.trt.net.tr/greek/oikonomia/2016/11/24/o-erntogan-epekrine-ta-upsela-epitokia-616757
- https://www.nytimes.com/2019/10/14/us/politics/trump-turkey-tariffs.html
- https://www.nytimes.com/2019/10/10/world/middleeast/turkey-syria-kurds-history-facts.html
- https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3613367
- https://www.dailysabah.com/opinion/op-ed/turkish-economy-to-grow-5-in-2021-realistic
- https://www.reuters.com/article/turkey-economy-growth-int-idUSKBN29D1RK
- https://www.reuters.com/article/uk-imf-turkey-idUSKBN29U2LM