Η υγεία ως ζήτημα ασφάλειας: η αντίδραση της παγκόσμιας κοινότητας στον COVID-19

Εισαγωγή: το χρονικό της πανδημίας

Η πανδημία του COVID-19 αποτελεί μια νέα πραγματικότητα για την παγκόσμια κοινότητα. Το πρώτο κρούσμα του SARS-CoV-2 κατεγράφη τον Δεκέμβριο του 2019 στην πόλη της Γουχάν, της Κίνας. Μολονότι σημείο εκκίνησης ήταν μια επαρχία της Ασίας, δεν ήταν και ο τελευταίος προορισμός του, αφού η διάδοσή του φάνηκε να λαμβάνει παγκόσμιες “διαστάσεις” (Avatagelou, 2020).  Είναι γεγονός πως η αυξανόμενη παγκοσμιοποίηση και σύνδεση των χωρών και ηπείρων μεταξύ τους, υπήρξε ανασταλτικός παράγοντας για την έγκαιρη αντιμετώπιση της ταχύτατης διάδοσης του ιού. Δεν είναι τυχαίο ότι ο χάρτης εξάπλωσης του κορωνοϊού συμπίπτει σε σημαντικό βαθμό με τον χάρτη των διηπειρωτικών αεροπορικών πτήσεων, οι οποίες μετέφεραν 4 δισεκατομμύρια επιβάτες το 2019  (Sansonetti, 2020).

Τα κρούσματα από τις αρχές του νέου έτους ξεκίνησαν να επεκτείνονται εκτός Κίνας και η κατάσταση άρχισε να αποκτά σταδιακά χαρακτηριστικά πανδημικής κρίσης. Στα τέλη του Ιανουαρίου του 2020, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) κήρυξε το ξέσπασμα της νόσου ως Κατάσταση Έκτακτης Ανάγκης για την Δημόσια Υγεία σε Διεθνές Επίπεδο [Public Health Emergency of International Concern (PHEIC)], ενώ στις 11 Μαρτίου η πορεία του ιού δεν άφησε τα περιθώρια στον ΠΟΥ και χαρακτήρισε τον COVID-19 ως παγκόσμια πανδημία (Pobjie, 2020).

Οι ραγδαίες εξελίξεις αναφορικά με τον COVID-19 και οι συνέπειες της πανδημίας σε πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο θέτουν την υγειονομική κρίση στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και εγείρουν πολλά ερωτήματα.  Πώς, όμως, μια κρίση στον τομέα της υγείας μπορεί να λάβει τέτοιες διαστάσεις, ώστε να χαρακτηριστεί αναπάντεχα ως ζήτημα παγκόσμιας ασφάλειας; Ποια είναι η αντίδραση των υπερεθνικών οργανισμών, όπως ο ΟΗΕ και το ΝΑΤΟ, για την αντιμετώπιση της  κρίσης αυτής και πώς, τελικά, αξιολογείται;

Οι υγειονομικές κρίσεις ως ζητήματα παγκόσμιας ασφάλειας

Η υγεία και τα ζητήματα που την αφορούν, έχουν απασχολήσει την παγκόσμια κοινότητα και στο παρελθόν. Συγκεκριμένα, οι υγειονομικές κρίσεις και μολυσματικές ασθένειες, που έρχονται στην επιφάνεια, καθώς και οι συνέπειες αυτών, οδηγούν τα ζητήματα υγείας στο να λαμβάνουν χαρακτήρα απειλής για την ασφάλεια. Αυτό είναι φυσικό, ειδικά αν σκεφτεί κανείς πως ένα ζήτημα υγείας έχει σημαντική επιρροή στη ζωή και την καθημερινότητα των ανθρώπων, ανεξαρτήτως γεωγραφικού μήκους και πλάτους. Ήδη από το 2003, σύμφωνα με την έκθεση της αρμόδιας Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών (ΗΕ), η ανθρώπινη υγεία εντάσσεται στο πλαίσιο της Ανθρώπινης Ασφάλειας (UN Commission on Human Security, 2003? Mcinnes 2009, σ.43). Η παγκόσμια κοινότητα κατέληξε σε αυτή την απόφαση, διότι τις τελευταίες δεκαετίες έχει αναδυθεί ο πολυδιάστατος και πολυεπίπεδος χαρακτήρας των συνεπειών των υγειονομικών κρίσεων, καθώς ο αντίκτυπός τους μπορεί να επεκτείνεται πέρα από το ατομικό επίπεδο, ακόμα και στην οικονομική ευημερία, αλλά και στην παγκόσμια σταθερότητα (Mcinnes 2009, σ.43). Ενδεικτικά αναφέρονται εδώ τα ακόλουθα:

i. Ο οικονομικός αντίκτυπος μιας υγειονομικής κρίσης.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα κρίσης, υπήρξε ο ιός SARS που έπληξε την παγκόσμια κοινότητα κατά το 2002-2003. Μέχρι και τον Αύγουστο του 2003, οπότε και η ασθένεια ετέθη υπό έλεγχο, πέρα από τις 8.422 περιπτώσεις που είχαν εντοπιστεί  σε 29 χώρες (WHO 2003, σ.1? Mcinnes 2009, σ.44), αυτό που προκάλεσε την ανησυχία των δρώντων ήταν οι παγκόσμιες οικονομικές απώλειες, οι οποίες εκτιμώνταν στα 30-100 δις USD (US National Intelligence Council, 2003? Mcinnes 2009, σ.44). Παρόλο που τα κράτη επιθυμούν να απομονώσουν τα ζητήματα της υγείας στο εθνικό επίπεδο, ορισμένοι εξωγενείς παράγοντες, όπως η δυνητική έλλειψη τεχνογνωσίας και οι οικονομικές δαπάνες, που απαιτούνται για την αντιμετώπιση τέτοιων κρίσεων, δεν τα καθιστά ικανά να αντιμετωπίσουν μια τέτοια απειλή χωρίς τη διεθνή συνεργασία (Mcinnes 2009, σ.44).

Σε παλαιότερους υγειονομικούς συναγερμούς, αλλά και κατά την διάρκεια της τρέχουσας πανδημίας του COVID-19, οι πρώτες συνέπειες είναι εμφανείς στον τομέα της οικονομίας. Τα επίπεδα της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας και των εμπορικών δικτύων, εκτός από την εύκολη μετάδοση των ιών, αναδεικνύουν και μία σειρά οικονομικών παθογενειών. Για παράδειγμα, στην περίπτωση του COVID-19, η μέχρι τώρα διαχείριση της πανδημίας, μέσα από αλλεπάλληλα και γενικευμένα lockdowns, έχει επηρεάσει τόσο την ζήτηση, όσο και την προσφορά εργασίας.  Με τον ίδιο τρόπο, η αβεβαιότητα σχετικά με τις εξελίξεις της πανδημίας μειώνει άμεσα την εμπιστοσύνη των επιχειρήσεων, αλλά και των καταναλωτών. Η αλλαγή αυτή δύναται να οδηγήσει σε οικονομικές συνθήκες, οι οποίες θα είχαν ως αποτέλεσμα περαιτέρω μεταβολές στη διαθεσιμότητα θέσεων εργασίας και επενδύσεων (Chudik A., Mohaddes, K., Pesaran, M., Raissi, M. and Rebucci, A. 2020).

ii.Οι δημογραφικές επιπτώσεις: το παράδειγμα της μετακίνησης των πληθυσμών.

Επιπρόσθετα, η μη επαρκής διαχείριση μιας υγειονομικής κρίσης, ενδέχεται να προκαλέσει κύματα μετακινήσεων πληθυσμών, προερχόμενα κυρίως από αδύναμα κράτη, χωρίς υποδομές. Αυτά με την σειρά τους είναι ικανά να αποτελούν αποσταθεροποιητικό παράγοντα για την περιοχή μετεγκατάστασης, όπως και αιτία μετάδοσης της ίδιας ασθένειας. Ωστόσο, η επιστημονική κοινότητα παρά τη σοβαρότητα των ζητημάτων υγείας, θεωρεί πως τα κύματα αυτά αναγκάζονται σε μετανάστευση για ένα πλήθος λόγων, που δεν σχετίζονται μόνο με τον τομέα της υγείας (Mcinnes, 2009, σ.50). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περίπτωση της Σομαλίας, στην οποία 1,1 εκατομμύρια άνθρωποι είναι εκτοπισμένοι και ζουν υπό εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες. Οι πιθανότητες εμφάνισης εστιών ασθενειών, όπως η ιλαρά και η χολέρα, είναι ιδιαίτερα υψηλές, φυσικά λόγω των άσχημων συνθηκών υγιεινής, του αδύναμου κρατικού συστήματος υγείας, συνδυαστικά πάντα και με την γενικότερη πολιτική κρίση που αντιμετωπίζει η χώρα  (WΗΟ 2015, σ.18 ).

iii. Οι συνέπειες στη συλλογική προσπάθεια διατήρησης της διεθνούς ειρήνης: το παράδειγμα του AIDS.

Στο επίπεδο των προσπαθειών για την εγκαθίδρυση της ειρήνης, η εμφάνιση μολυσματικών ασθενειών ενδέχεται να προκαλέσει την ανάκληση στρατευμάτων χωρών από ειρηνευτικές αποστολές, ή και το αντίθετο, δηλαδή χώρες να αρνηθούν να δεχθούν στρατεύματα ειρηνευτικών αποστολών, καθώς μπορεί να είναι φορείς ιών. Αυτή η συνθήκη είχε προκύψει κατά την διάρκεια της συνόδου του Συμβουλίου Ασφαλείας (ΣΑ) των ΗΕ για τον HIV/AIDS, ενόψει του ψηφίσματος 1308 του ΣΑ των ΗΕ (UN Security Council, 2000? Mcinnes 2009, σ.51). Μακροπρόθεσμα, είναι φυσικό ότι μία δυνητική αναστολή των διαδικασιών επιβολής και διατήρησης ειρήνης μπορεί να αποβεί αποσταθεροποιητικός παράγοντας για την ασφάλεια τόσο της ίδιας της χώρας, όσο και της περιφέρειάς της. 

Η διαχείριση της πανδημίας από την παγκόσμια κοινότητα

i. OHE

Διεθνείς θεσμοί, όπως ο ΟΗΕ και το ΝΑΤΟ, επιδίωξαν να συμβάλλουν στην αντιμετώπιση της πανδημίας, λαμβάνοντας ανάλογα μέτρα και δράση. Ο ΟΗΕ, ήδη από τις αρχές της πανδημίας, κατέστησε σαφές πως μια υγειονομική κρίση τέτοιου βεληνεκούς αποτελεί μια ανθρώπινη κρίση, έναν πόλεμο που καλείται σύσσωμη η παγκόσμια κοινότητα να αντιμετωπίσει στο πλαίσιο τόσο της ηθικής απαίτησης, όσο και της αναγκαιότητας για τη σύσφιξη των σχέσεων σε ένα βαθιά διασυνδεδεμένο κόσμο (UN News 2020). Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο ο ΟΗΕ, σε στενή συνεργασία με τον ΠΟΥ, σε αυτή την κρίσιμη φάση για την ιστορία της παγκόσμιας κοινότητας, έθεσε στην άκρη την άσκηση των αμιγώς καταστατικών αρμοδιοτήτων του για τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας. Αντ’ αυτού προτρέπει το βάρος του Οργανισμού να αποδοθεί στην διαχείριση της πανδημίας παγκοσμίως, με ιδιαίτερη έμφαση στην παροχή βοήθειας στις αδύναμες, αναπτυσσόμενες χώρες.

Η επιλογή αυτή του ΟΗΕ να επικεντρωθεί η προσπάθεια σε αυτόν τον “αόρατο” εχθρό, διαπιστώνεται εμπράκτως από την αρχική απόφασή του να καλέσει για κατάπαυση πυρός σε ζώνες συγκρούσεων. Παρόλο που, αρχικά, το κλίμα στο ΣΑ δεν ευνόησε τις εξελίξεις, εξαιτίας των πυρών της κυβέρνησης των ΗΠΑ τόσο προς την Κίνα ως υπαίτια χώρα της πανδημίας, όσο και προς τον ΠΟΥ για την αντιμετώπιση της νόσου, την 1^η Ιουλίου η Γαλλία με την Τυνησία, προώθησαν την έγκριση του Ψηφίσματος 2532 από το ΣΑ (Pobjie, 2020). Σύμφωνα, λοιπόν, με το Ψήφισμα 2532 του ΣΑ, ζητείται η γενική και άμεση παύση των εχθροπραξιών, γίνεται έκκληση στα αντιμαχόμενη μέρη ένοπλων συγκρούσεων για παύση των συρράξεων για χρονικό διάστημα τουλάχιστον 90 ημερών για ανθρωπιστικούς λόγους. Ωστόσο, η απόφαση αυτή δεν ισχύει για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά του ISIS, των Al-Qaeda και Al-Nusra και γενικότερα για όλες τις στρατιωτικές προσπάθειες και επιχειρήσεις κατά της τρομοκρατίας (Pobjie, 2020).

Εν συνεχεία, στόχος του ΟΗΕ είναι -μέσα από την παρούσα κατάσταση- να προστατευθούν τα αδύναμα κοινωνικά στρώματα τόσο σε θέματα κοινωνικής φύσεως, όσο και οικονομικής. Εκτός από την σύσταση ενός Παγκόσμιου Ανθρωπιστικού Σχεδίου Απόκρισης, επιδιώκει, συγχρόνως, τη συγκέντρωση τουλάχιστον του 10% του Παγκόσμιου ΑΕΠ, καθώς και να λάβει επιπρόσθετα μέτρα ρυθμίσεων, αναδιάρθρωσης και υποστήριξης των χρεών των πιο αδύναμων χωρών μέσω των διεθνών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων (United Nations 2020b, σ.8).

Άποψη του Οργανισμού είναι πως η πανδημία είναι μια ευκαιρία, μία έξοδος διαφυγής από τις συνθήκες που ίσχυαν μέχρι τώρα και έχρηζαν αλλαγής. Η αλλαγή αυτή εκτείνεται από την κλιματική αλλαγή και τα ζητήματα ενέργειας, μέχρι τις κοινωνικές ανισότητες και τα προβλήματα που αυτές δημιουργούν, ζητήματα τα οποία υπό μια νέα πραγματικότητα και σε άμεση σύνδεση με τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης, θα τεθούν υπό μία νέα και ανανεωμένη βάση (United Nations 2020b, σ.1).

Εκτός από τους παραπάνω αυτούς στόχους, ο ΟΗΕ, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, έχει προσπαθήσει να καταγράψει τόσο τα ζητήματα που έχουν προκύψει από την εμφάνιση του COVID-19, όσο και να προτείνει ορισμένες δράσεις που σε σημαντικό βαθμό θα διευκόλυναν να τεθεί το πρόβλημα της πανδημίας στο πλαίσιο μιας καθολικής κάλυψης για την υγεία (United Nations 2020a, σ. 21).

Σε πρώτη φάση, ο ΟΗΕ προτρέπει τους κρατικούς φορείς να παρέχουν ίση και χωρίς διακρίσεις βοήθεια και παροχή υπηρεσιών υγείας σε όλο τον πληθυσμό. Επιπρόσθετα, τα κράτη οφείλουν να ακολουθήσουν μια παγκόσμια, κοινή προσέγγιση αναφορικά με την πρόσβαση σε νέα χρήσιμα εργαλεία σχετικά με τον COVID-19. Αυτό είναι δυνατό μέσω της προσπάθειας του «The Access to COVID-19 Tools (ACT) Accelerator». Αυτή η παγκόσμια συνεργασία στοχεύει να επισπεύσει το τέλος της πανδημίας μέσω της επιτάχυνσης των διαδικασιών ανάπτυξης, παραγωγής, αλλά και δίκαιης πρόσβασης σε tests, θεραπείες και εμβόλια για την αντιμετώπιση του COVID-19. Το πρόγραμμα καλεί οργανισμούς, κυβερνήσεις, επιχειρήσεις, την επιστημονική κοινότητα, καθώς και το κοινωνικό σύνολο να συνεργαστούν για τον περιορισμό και την αντιμετώπιση της πανδημίας (World Health Organization, 2020? United Nations 2020b, σ.12). Ο Οργανισμός συμβουλεύει τις κυβερνήσεις να επενδύσουν στον τομέα της υγείας, ούτως ώστε στην χείριστη περίπτωση επανεμφάνισης μιας εστίας μολύνσεων, να δύνανται να αντιμετωπίσουν πιο άμεσα και καλύτερα τον υγειονομικό συναγερμό.

ii. ΝΑΤΟ

Το ΝΑΤΟ παρόλο που είναι ένας πολιτικό-στρατιωτικός οργανισμός, με χαρακτηριστικά παρόχου ασφαλείας, επιδιώκει να συνεπικουρήσει τα κράτη-μέλη του, διατηρώντας την αποστολή του αλλά, συγχρόνως, διευρύνοντας το πεδίο δράσεών του. Για την ακρίβεια, το Σύμφωνο ήδη από το 2010 είχε συμπεριλάβει στο πλαίσιο δράσης του και τους κινδύνους για την υγεία, από κοινού με μία σειρά άλλων ζητημάτων, όπως η κλιματική αλλαγή, η ανεπάρκεια νερού κ.ά. (De Maio 2020, σ.2).  Μέσω της παροχής υπηρεσιών, όπως η διάθεση στρατιωτικών αεροπορικών μέσων και η συνεργασία στα πλαίσια της ιατρικής εμπειρογνωμοσύνης, το Σύμφωνο προσπαθεί να αντιμετωπίσει την σημερινή κρίση, αλλά και να συνεχίσει τη δράση του, υπό την προϋπόθεση ότι οι ένοπλες δυνάμεις του Οργανισμού δρουν εφαρμόζοντας  τις διεθνείς υγειονομικές οδηγίες.

Το ΝΑΤΟ έχει προβεί σε κινήσεις για την αντιμετώπιση της πανδημίας, στηριζόμενο στις δικές του δυνάμεις, αλλά και σε άμεση συνεργασία και με άλλους διεθνείς οργανισμούς για μια πιο εντατική και ολιστική επίλυση της υγειονομικής κρίσης.

Σε εσωτερικό επίπεδο, διαθέτει αριθμό μηχανισμών για την αντιμετώπιση τέτοιων καταστάσεων έκτακτης ανάγκης, όπως το Ευρω-ατλαντικό Κέντρο Συντονισμού Αντιμετώπισης Καταστροφών (EADRCC). Το Κέντρο λειτουργεί αδιάκοπα, λαμβάνοντας και συντονίζοντας την παρεχόμενη από τους Συμμάχους βοήθεια, είτε πρόκειται για ιατρικού είτε οικονομικού τύπου. Επίσης, συναρτήσει του δεύτερου κύματος για το οποίο ήδη προετοιμαζόταν η παγκόσμια κοινότητα και χάρη στις ενημερώσεις των επιστημόνων, το ΝΑΤΟ προετοιμάστηκε καταλλήλως, καταρτίζοντας ένα νέο Σχέδιο Επιχειρήσεων, για να συνεχίσει η επικουρία προς τους Συμμάχους και τους εταίρους. Εκτός αυτού, ο οργανισμός ίδρυσε το Ταμείο για την Αντιμετώπιση της Πανδημίας (NATO Pandemic Response Trust Fund), με στόχο την γρήγορη διάθεση ιατρικού εξοπλισμού και υπηρεσιών. Η Υπηρεσία Υποστήριξης και Προμηθειών του ΝΑΤΟ (NSPA) μπορεί μεν να έχει σαν κύρια δράση της τον εφοδιασμό και την υποστήριξη των ενόπλων δυνάμεων του ΝΑΤΟ, αλλά στην προκειμένη συγκυρία διευθύνει την αγορά, προσφορά από χώρες-μέλη του Οργανισμού, καθώς και την αποθήκευση των ειδών που είναι αναγκαία για την αντιμετώπιση της κρίσης. Αριθμός κρατών-μελών έχει κάνει δωρεές σε είδη πρώτης ανάγκης για την μάχη με τον ιό, ανάμεσα σε αυτούς οι ΗΠΑ, η Γερμανία και η Ουγγαρία (ΝΑΤΟ 2020, σ.1).

Το Σύμφωνο, επιδιώκοντας τη βέλτιστη δυνατή προετοιμασία του, τόσο για τη συνέχεια της πανδημίας του COVID-19, όσο και για ενδεχόμενες μελλοντικές υγειονομικές κρίσεις, ανέπτυξε το Lessons Learned Steering Group (LLSG), το οποίο αναλύει και συγκεντρώνει δεδομένα από τις υπόλοιπες υπηρεσίες και δράσεις (De Maio, 2020, σ.8). Φυσικά, δεν πρέπει να λησμονείται πως το ΝΑΤΟ αποτελεί έναν φορέα, ο οποίος επικεντρώνεται στην άμυνα και την ασφάλεια. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, το ΝΑΤΟ κατέστησε σαφές πως ακόμη και σε αυτή τη συγκυρία της υγειονομικής κρίσης,  πρώτο του μέλημα είναι η διαχείριση οποιασδήποτε απειλής, δίνοντας έτσι την ευκαιρία στα κράτη-μέλη να αντιμετωπίσουν την πανδημία (Rittimann 2020, σ.3).

Αναφορικά με την συνεργασία του ΝΑΤΟ με άλλους διεθνείς οργανισμούς, ο οργανισμός αναπτύσσει μια στενή επαφή με την ΕΕ, το Γραφείο των ΗΕ για το Συντονισμό των Ανθρωπιστικών Υποθέσεων, τον ΠΟΥ και το Παγκόσμιο Επισιτιστικό Πρόγραμμα των ΗΕ. Εκτός από την ενδυνάμωση της συνεργασίας με την ΕΕ για ανταλλαγή πληροφοριών σχετικά με την αντιμετώπιση της πανδημίας, το ΝΑΤΟ σε άμεση ανταπόκριση του ΟΗΕ για υποστήριξη των αεροπορικών μεταφορών, ανέλαβε τον συντονισμό πτήσεων ζωτικής σημασίας μέσω του Ευρω-ατλαντικού Κέντρου Συντονισμού Αντιμετώπισης Καταστροφών (ΝΑΤΟ 2020, σ.2).

Συνολικά το ΝΑΤΟ και οι Σύμμαχοί του, από την έναρξη της πανδημίας προσπαθούν με κάθε μέσο που διαθέτουν να συνδράμουν για την αντιμετώπιση αυτής της πρωτοφανούς κατάστασης. Η αποθήκευση και διάθεση ειδών ανάγκης για την υγειονομική αντιμετώπιση του ιού, η μεταφορά ειδών βοήθειας μέσω των προγραμμάτων Strategic Airlift Capability (SAC) και Strategic Airlift International Solution (SALIS), η υποστήριξη από σχεδόν 500.000 στρατιώτες σε δράσεις, όπως η διανομή ιατρικού εξοπλισμού και ο επαναπατρισμός πολιτών, είναι λίγες από τις κινήσεις βοήθειας του ΝΑΤΟ (ΝΑΤΟ 2020, σ.2).

Επίλογος

Τόσο το παρελθόν της διαχείρισης των υγειονομικών κρίσεων, όσο και η σημερινή κατάσταση με την τρέχουσα πανδημία, αποδεικνύουν πως τα ζητήματα υγείας χρήζουν συλλογικής δράσης. Ο αντίκτυπος των υγειονομικών κρίσεων σε κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό επίπεδο οδηγούν στο συμπέρασμα πως η υγεία αποτελεί ένα ζήτημα ασφάλειας, εξίσου σημαντικό με μια ένοπλη σύγκρουση, για το οποίο η παγκόσμια κοινότητα οφείλει να δράσει. Ο ΟΗΕ, κατόπιν των τελευταίων εξελίξεων που βιώνει η παγκόσμια κοινωνία, προάγει ένα κεντρικό πλαίσιο δράσης της παγκόσμιας κοινότητας γενικότερα, και του ίδιου του Οργανισμού ειδικότερα, για τα ζητήματα υγείας, θέτοντάς τα στο επίκεντρο της Ατζέντα 2030 (United Nations 2020b, σ.25). Τέλος, όπως είχε σημειώσει και ο Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ Jens Stoltenberg, το Σύμφωνο πρέπει να εισαχθεί σε ένα πιο παγκόσμιο πλαίσιο, ενώ η πανδημία του COVID-19 θα αποτελέσει μια εμπειρία ενδυνάμωσης και ανθεκτικότητας του ΝΑΤΟ, σε τυχόν μελλοντικές προκλήσεις  (De Maio 2020, σ.10).

Βιβλιογραφία & Αρθρογραφία

• Avatagelou, K. (2020). “COVID-19: Το χρονικό της πανδημίας”. Euronews, [online] Διαθέσιμο: εδώ [Accessed 23 November 2020].
• Chudik, A. et al (2020). “A Counterfactual Economic Analysis of COVID-19 Using a Threshold Augmented Multi-Country Model”. voxeu.org, [online] Διαθέσιμο: εδώ 
• Maio, d. G. (2020). NATO’S Response To COVID-19: Lessons For Resilience And Readiness, brookings.edu.  Διαθέσιμο: εδώ 
• Mcinnes, C. (2009). National Security and Global Health Governance. In Kay A. & Williams O. D.  (Ed), Global health governance: Crisis, institutions, and political economy. Basingstoke: Palgrave Macmillan. (pp. 43-51) doi: εδώ  
• Pobjie, E., (2020). Covid-19 as a threat to international peace and security: The role of the UN Security Council in addressing the pandemic. [Blog] EJIL:Talk! Blog of the European Journal of International Law. Διαθέσιμο: εδώ 
• Rittimann, L. O. (2020). NATO and the COVID-19 emergency: Actions and lessons (Policy Brief 15/2020). Rome: NATO Defence College. Διαθέσιμο: εδώ ].
• Sansonetti, P., 2020. COVID?19, chronicle of an expected pandemic. EMBOpress, [online journal] Volume 12(5). Διαθέσιμο: εδώ  

Εθνικές & Διεθνείς Πράξεις

• Commission on Human Security (2003). Human Security Now. Διαθέσιμο: εδώ 
• NATO (2020). NATO’S Response To The COVID-19 Pandemic. [ebook] Διαθέσιμο: εδώ  
• UN (2020). COVID-19 And Universal Health Coverage. [ebook] pp.21-22. Διαθέσιμο: εδώ 
• UN (2020). United Nations Comprehensive Response To COVID-19: Saving Lives, Protecting Societies, Recovering Better. [ebook] pp.1,8,12,25. Διαθέσιμο: εδώ 
• UN News (2020). ‘Solidarity, hope’ and coordinated global response needed to tackle COVID-19 pandemic, says UN chief. Διαθέσιμο: εδώ 
• UN Security Council (2000). Press Release SC/6781: Security Council holds debate on impact of aids on peace and security in Africa. [online] Διαθέσιμο: εδώ  
• US National Intelligence Council (2003). SARS: Down But Still A Threat. [online report] Washington DC. Διαθέσιμο: εδώ 
• WHO (2004). Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS). (Report by the Secretariat) [online] Διαθέσιμο: εδώ 
• WHO (2015). World Health Organization Humanitarian Response Plans In 2015, Somalia. pp.18-19 [ebook] Διαθέσιμο: εδώ 

*H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς  και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων