Κανόνες χωρίς εξαιρέσεις (;): Ελευθερία στην εποχή του COVID-19

Οι περιορισμοί που έχουν επιβληθεί τόσο επί του ελληνικού εδάφους, όσο και ανά το κόσμο, λόγω της πανδημίας του κορωνοιού, κρίνονται ως πρωτόγνωροι και αφορούν τομείς της κοινωνικής ζωής του ανθρώπου που μέχρι πρότινος θεωρείτο ότι καταλαμβάνουν τον πυρήνα της ελεύθερης δραστηριότητας του. 

Διάφοροι προβληματισμοί εγείρονται γύρω από τη συνταγματική νομιμότητα της λήψης των περιοριστικών αυτών μέτρων. Πράγμα άκρως λογικό άλλωστε, από τη στιγμή που η επιβολή των μέτρων θίγει σε δραστικό βαθμό ορισμένα από τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα όπως κατά σειρά την ελευθερία των κινήσεων (άρθρο 5 παρ. 3 και 4 Σ), τη θρησκευτική ελευθερία ως ελευθερία της λατρείας (άρθρο 13 παρ 2 Σ), την ελευθερία του συνέρχεσθαι (άρθρο 11 παρ 1 Σ), την ελευθερία στα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα (άρθρο 9Α Α), αλλά και ιδιαίτερες εκφάνσεις της ελευθερίας ανάπτυξης της προσωπικότητας και συμμετοχής στη κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας, όπως η επαγγελματική ελευθερία. 

Η σπουδαιότητα των παραπάνω ανθρωπίνων δικαιωμάτων διαφαίνεται και από την προστασία αυτών και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, την οποία η Ελλάδα έχει υπογράψει και επικυρώσει, αλλά και ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης με συγκεκριμένες διατάξεις κάνουν ιδιαίτερη μνεία στην προστασία σχεδόν όλων των παραπάνω θεμελιωδών δικαιωμάτων (άρθρο 8, 9, 11 ΕΣΔΑ και 1 ΠΠΠ ΕΣΔΑ). 

Τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, τα περισσότερα εκ των οποίων αποτελούν παραδοσιακά δικαιώματα μιας φιλελεύθερης δημοκρατικής κοινωνίας, προστατεύονται δικαιοκρατικά. Για το λόγο αυτό δεν είναι δυνατός ο συνταγματικός περιορισμός τους, αν δεν συντρέχουν ορισμένες προϋποθέσεις που να καθιστούν τον περιορισμό επιτρεπτό, δικαιολογημένο και πρωτίστως κείμενο εντός του συνταγματικού πλαισίου. Η προστασία, όμως, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν είναι απεριόριστη. Πότε υπήρξε κανόνας χωρίς την παραμικρή, άλλωστε, εξαίρεση;

Τα σπουδαία, λοιπόν, ανθρώπινα δικαιώματα, για τα οποία αγώνες και επαναστάσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας ουκ ολίγες φορές έχουν διαδραματιστεί, υποχωρούν μπροστά σε αρχές, όπως αυτή της επιφύλαξης του νόμου ή της αναλογικότητας, και έτσι, γεννιούνται οι λεγόμενοι περιορισμοί των περιορισμών. Είναι δυνατόν να περιοριστεί ένα δικαίωμα με σκοπό την προστασία ενός άλλου (περιορισμός), εφόσον στόχος είναι η εξυπηρέτηση ενός θεμιτού σκοπού και ο περιορισμός κρίνεται αναγκαίος και κατάλληλος κατά τις περιστάσεις (έτσι περιορίζεται το εύρος του επιβληθέντος περιορισμού από τις αρχές αυτές). Πράγματι, εντός της ελληνικής επικράτειας με την εξαγγελία της πανδημίας του ιού και την διαπίστωση των πρώτων κρουσμάτων, πληθώρα μέτρων με πράξεις νομοθετικού περιεχομένου επιβλήθησαν, έχοντας ως απώτερο σκοπό την προστασία της δημόσιας υγείας (αγαθό που συναποτελείται από αυτά της υγείας και ζωής). Σε μια στάθμιση δικαιωμάτων, άλλωστε, το αγαθό της δημόσιας υγείας είναι αυτό στο οποίο θα γείρει η ζυγαριά, αφού μη έχοντας διασφαλίσει το δικαίωμα στη ζωή και την υγεία, όλα τα επιμέρους δικαιώματα, που κατά έναν τρόπο απορρέουν από αυτό, κρίνονται άνευ νοήματος.

Αυτό είναι σε γενικές γραμμές το νομικό πλαίσιο ή το μοτίβο, το οποίο χρησιμοποιούν οι περισσότερες κυβερνήσεις κρατών, ώστε να καταστήσουν ανεκτή και αναγκαία την επιβολή μέτρων, εν όψει των εξαιρετικών περιστάσεων που διανύουμε. Είναι αλήθεια πως η λογική που κρύβεται πίσω από αυτό το σύστημα μόνον θεμιτούς σκοπούς θέλει να εξυπηρετήσει, ηθικά και κοινωνικά αποδεκτούς, αρκεί όμως να εφαρμόζεται ορθώς. Κι αυτό διότι, αν δεν εφαρμόζεται το σύστημα ορθώς, προετοιμάζεται καταλλήλως το έδαφος για περιπτώσεις ασυδοσίας και κατάχρησης εξουσίας από πλευράς των κρατούντων πολιτικών δυνάμεων. Ουγγαρία… Ρωσία… Πολωνία… Ποιός ξέρει, μπορεί σε λίγες μέρες η λίστα να έχει μεγαλώσει. 

Στις 30 Μαρτίου, το ουγγρικό κοινοβούλιο τάχθηκε υπέρ ενός νομοσχεδίου που παρέχει στον Ορμπάν, τον πρωθυπουργό της χώρας, και την κυβέρνησή του ειδικές εξουσίες, που δικαιολογούνται υπό το πέπλο της αντιμετώπισης της παρούσας πανδημίας. Πιο συγκεκριμένα, προβλέπεται η δυνατότητα να κυβερνούν με διάταγμα χωρίς χρονικό πλαίσιο, ενώ όταν πρόκειται για εξαιρετικά μέτρα που λαμβάνονται υπό εξαιρετικές περιστάσεις, είναι απαραίτητη η χάραξη ενός συγκεκριμένου χρονικού πλαισίου κατά το οποίο θα ισχύουν τα μέτρα αυτά. Παράλληλα, στο νομοσχέδιο προβλέπεται η άρση της δυνατότητας των μέσων μαζικής ενημέρωσης να προβαίνουν ελεύθερα σε σχολιασμό και παρουσίαση ειδήσεων σχετικών με τον COVID-19 επί ποινής φυλάκισης με το πρόσχημα προστασίας από τη ψευδή ενημέρωση. Είναι προφανές πως οι κινήσεις αυτές, του αποτελούν υπαρξιακή απειλή για την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις αξίες της, για την κατοχύρωση των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την προστασία αυτών. Αν τέτοια περιστατικά καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων λαμβάνουν χώρα στη λεγόμενη “Δύση”, όπου πρωταρχικό μέλημα των κυβερνήσεων των αναπτυγμένων θεωρητικά κρατών αποτελεί η διασφάλιση των δικαιωμάτων, αναλογιστείτε το τι συμβαίνει σε χώρες εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ποιά η έκταση των παραβιάσεων. 

Ταυτόχρονα, μέσα σε ένα κλίμα φόβου και ανησυχίας, μία από τις μεγάλες -όπως έχει ήδη αποδείξει η ιστορία- ηγετικές μορφές της σύγχρονης εποχής, ο Βλαντιμίρ Πούτιν επωφελείται από το ξέσπασμα του ιού και προωθεί τις συνταγματικές του τροποποιήσεις. Ο συγκεκριμένος ηγέτης βρίσκεται στην εξουσία εδώ και δύο δεκαετίες, είτε ως πρόεδρος είτε ως πρωθυπουργός, και προς το παρόν υποχρεούται από το Σύνταγμα να παραιτηθεί το 2024, όταν λήγει η δεύτερη διαδοχική και τέταρτη προεδρική θητεία του. Αλλά εάν, όπως επιμένουν οι επικριτές του Πούτιν, τα περιφερειακά κοινοβούλια και το συνταγματικό δικαστήριο δεν εκφράσουν διαφωνίες ως προς την θέση της σχετικής τροπολογίας σε εθνική ψηφοφορία, θα μπορεί να θέσει πάλι υποψηφιότητα για την προεδρία το 2024. Η τροπολογία αυτή, προτεινόμενη από την βουλευτή Βαλεντίνα Τερέσκοβα, του δίνει στην ουσία τη δυνατότητα να παραμείνει στη θέση του για δύο ακόμα εξαετίες, δηλαδή μέχρι το 2036, όταν θα έχει περάσει 36 χρόνια στην εξουσία. Την ίδια στιγμή που τα γεγονότα αυτά διαδραματίζονται, μικρός αριθμός ατόμων, κρατώντας πλακάρντ και με το σύνθημα “δεν θα ανεχθούμε τον οποιοδήποτε σφετερισμό της εξουσίας”, διαδηλώνουν κατά της καθιέρωσης αυτής της πρακτικής δυνατότητας. 

Οι ευρωβουλευτές ήδη έχουν εκφράσει έντονη ανησυχία και προβληματισμούς για την απόφαση της ουγγρικής κυβέρνησης να παρατείνει επ’ αόριστον την κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Εξουσιοδοτούμενη να κυβερνά με διατάγματα χωρίς χρονικό περιορισμό, η ουγγρική κυβέρνηση επιδιώκει να αποδυναμώσει τον κοινοβουλευτικό έλεγχο σε περιόδους έκτακτης ανάγκης. Ακόμη, τονίζουν ότι μέτρα που έλαβε η πολωνική κυβέρνηση με σκοπό την αλλαγή του εκλογικού κώδικα είναι παράνομα. Χαρακτηρίζουν, λοιπόν, τις ενέργειες αυτές, όπως και την απόφαση να πραγματοποιηθούν εκλογές στην Πολωνία εν μέσω πανδημίας, πλήρως ασύμβατες με τις ευρωπαϊκές αξίες, όπως ενδεικτικά η τήρηση της δημοκρατικής διαδικασίας στη λήψη αποφάσεων. Όσον αφορά στο ελληνικό κράτος, έχει δηλωθεί για μία ακόμη φορά βαθιά ανησυχία για την κατάσταση των προσφύγων και των αιτούντων άσυλο, οι οποίοι δεν έχουν πρόσβαση σε επαρκή υγειονομική περίθαλψη και διατρέχουν ιδιαίτερο κίνδυνο. 

Είναι φανερό πως σε κάθε κανόνα υπάρχουν και οι αντίστοιχες εξαιρέσεις. Είναι φανερό πως η έννοια της ελευθερίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων διαφοροποιείται και προσαρμόζεται εν όψει των εξαιρετικών περιστάσεων που διανύουμε. Περισσότερο από ποτέ κρίνεται αναγκαίο οι θεμελιώδεις ανθρώπινες ελευθερίες να μην “υποκύψουν” μπροστά στην επιθυμία ορισμένων κυβερνήσεων να καταχραστούν την εξουσία που τους έχει δοθεί, οδηγώντας την ανθρωπότητα σε ολοκληρωτικά και δικτατορικά καθεστώτα που έστω για λίγο είχε ξεχάσει.

*H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς  και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.