Η Αρχιτεκτονική του Σύγχρονου Διεθνούς Συστήματος Άμυνας & Ασφάλειας - Ο Ρόλος των ΗΠΑ

1.Εισαγωγή

Το σύγχρονο σύστημα άμυνας και ασφάλειας δημιουργήθηκε ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1940. Το σύστημα αυτό αποτελεί ένα πολύ σημαντικό πλαίσιο, εντός του οποίου τα κράτη διαμορφώνουν στρατηγικές για την αντιμετώπιση απειλών. Στην συνέχεια θα αναλυθεί μια ολιστική εικόνα της αρχιτεκτονικής του συστήματος αυτού, αλλά ταυτόχρονα θα αναδειχθεί και ο πολύ σημαντικός ρόλος των Ηνωμένων Πολιτειών για την εγκαθίδρυση του.

2. Στρατηγική των ΗΠΑ μεταπολεμικά

2.1. Στρατηγική των ΗΠΑ κατά την περίοδο 1945-55

Η πρώτη μεταπολεμική δεκαετία βρίσκει όλα τα κράτη της Δ. Ευρώπης ολοσχερώς κατεστραμμένα. Η ΕΣΣΔ βγαίνει λαβωμένη από τον πόλεμο με ανθρώπινες απώλειες που ξεπερνούν τα 25 εκατομμύρια και ανυπολόγιστες υλικές ζημιές. Αντίθετα, οι ΗΠΑ βγαίνουν ιδιαίτερα ενδυναμωμένες. Σταδιακά, οι ΗΠΑ αρχίζουν να εγκαταλείπουν τον απομονωτισμό και συνεπώς το δόγμα Monroe, αντικαθιστώντας το με το δόγμα Truman (1947), δηλαδή τη διαδοχή της Μ. Βρετανίας από τις ΗΠΑ με επιδίωξη την παγκόσμια ηγεμονία. Απόρροια του δόγματος αυτού είναι η μεταβολή της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ, οι οποίες αρχίζουν να έχουν παρεμβατική πολιτική διεθνώς και προβολή πλανητικής ισχύος. (Κατσουλάκου, 2010)

Για την αντικατάσταση του δόγματος Monroe με το δόγμα Truman, υπήρχαν περαιτέρω λόγοι, πέρα από το ότι οι ΗΠΑ ήταν σε θέση να προβάλουν την ισχύ τους σε πλανητικό επίπεδο. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο θάνατος του F. Roosevelt λίγο πριν την λήξη του πολέμου και η ανάληψη καθηκόντων από των H. Truman. Ο δεύτερος επηρεάστηκε αρκετά από τον W. Churchill, ο οποίος έβλεπε κάτι που οι ΗΠΑ εκείνη την εποχή δεν μπορούσαν ακόμη να παρατηρήσουν: μια Δ. Ευρώπη απειλούμενη από την μεγαλύτερη ηπειρωτική δύναμη που είχε υπάρξει ποτέ, την ΕΣΣΔ, και ταυτόχρονα μια ανήμπορη να αντιδράσει Μ. Βρετανία εξαιτίας των τεράστιων καταστροφών που υπέστη κατά την διάρκεια του πολέμου. Την ίδια χρονική περίοδο, εμφανίστηκε στο εσωτερικό των ΗΠΑ ο Μακαρθισμός, ο οποίος πήρε το όνομα του από τον γερουσιαστή J. McCarthy και ήταν ο αντι-κομμουνισμός στο έπακρο. Αυτό, ωστόσο, επηρέασε και την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ, μετατρέποντας την σε «ιδεολογική σταυροφορία», με σκοπό τον «προσηλυτισμό» των κρατών στον καπιταλισμό, προβάλλοντας τον κομμουνισμό σαν κάτι διαβολικό. (Παπασωτηρίου, 2002)

Βάσει των παραπάνω παραμέτρων διαμορφώθηκαν οι στόχοι της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ ως εξής: α) δημιουργία ενός διεθνούς οικονομικού συστήματος, β) ανασχηματισμός των στρατιωτικών δομών της χώρας, οι οποίες δεν θα λειτουργούσαν πλέον μόνο για την διασφάλιση των εθνικών συμφερόντων των ΗΠΑ, αλλά για την διασφάλιση των συμφερόντων των ΗΠΑ σε παγκόσμιο επίπεδο και γ) η δημιουργία ενός πολύπλοκου δικτύου συμμάχων, το οποίο αποκρυσταλλώνεται με την ίδρυση του ΝΑΤΟ. (Κατσουλάκου, 2010)

Μετά τον Β’ Π.Π., οι ΗΠΑ, δεν μπήκαν αμέσως σε αυτόν τον συνεχή και σκληρό ανταγωνισμό με την ΕΣΣΔ, που ονομάστηκε «Ψυχρός Πόλεμος». Αντίθετα, οι ΗΠΑ θέλησαν να εγκαθιδρύσουν ένα πλαίσιο συνεργασίας με την ΕΣΣΔ. Σε αυτό μάλιστα απέβλεπαν, τόσο οι διασκέψεις της Γιάλτας και του Πότσνταμ, όσο και η ίδρυση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ). Εξαιτίας όμως των προαναφερθέντων συγκυριών (θάνατος Roosevelt, φόβοι Churchill και Μακαρθισμός) επικράτησε η αντιπαράθεση μεταξύ των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ, η οποία γενικεύθηκε σε αντιπαράθεση Δύσης-Ανατολής (Ψυχρός Πόλεμος). (Κατσουλάκου, 2010)

Επομένως, η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ αναδιαμορφώθηκε και δεν ήταν πλέον η εγκαθίδρυση ενός πλαισίου συνεργασίας με την ΕΣΣΔ. Οι ΗΠΑ ακολούθησαν διττή εξωτερική πολιτική επικεντρώνοντας σε: α) Ευρωατλαντικές σχέσεις, και β) σχέσεις ΗΠΑ-ΕΣΣΔ. (Κατσουλάκου, 2010)

2.2. Ευρωατλαντικές Σχέσεις

Οι Ευρωατλαντικές σχέσεις αποτελούν μέρος της ευρύτερης στρατηγικής των ΗΠΑ για την ανάσχεση της ΕΣΣΔ.  Εμπνευστής του δόγματος της ανάσχεσης ήταν ο G. Kennan, Αμερικανός ιστορικός και διπλωμάτης. (Κατσουλάκου, 2010)

Οι ΗΠΑ στις Ευρωατλαντικές σχέσεις ακολούθησαν επιμέρους διττή πολιτική. Σε θέματα χαμηλής πολιτικής, υποστήριζαν τον ευρωκεντρισμό, δηλαδή την ενοποίηση της Δ. Ευρώπης. Βασικός σκοπός των ΗΠΑ, ήταν η ανοικοδόμηση όλων των ευρωπαϊκών οικονομιών της Δ. Ευρώπης. Αυτό θα ήταν ευκολότερο να πραγματοποιηθεί με την δημιουργία αμιγώς ευρωπαϊκών οικονομικών θεσμών, όπως η ίδρυση της ΕΚΑΧ και αργότερα της ΕΟΚ. Οι ΗΠΑ ήθελαν, πάση θυσία, την όσο το δυνατόν γρηγορότερη οικονομική απεξάρτηση της Δ. Ευρώπης από αυτές. Το εγχείρημα αυτό των ΗΠΑ είχε ως απώτερο σκοπό, την δημιουργία ισχυρών κρατών, μέσω της οικονομίας, για να μπορέσουν τα κράτη αυτά να επιτύχουν ανάσχεση έναντι της ΕΣΣΔ. Ωστόσο, όπως σύντομα, διαπιστώθηκε, η ενδυνάμωση των οικονομιών των κρατών της Δ. Ευρώπης  αποτελούσε μόνο το πρώτο βήμα για να επιτευχθεί ανάσχεση έναντι των Σοβιετικών. (Αρβανιτόπουλος- Ήφαιστος, 2003)

Το δεύτερο βήμα ήταν τα ζητήματα υψηλής στρατηγικής. Πώς, δηλαδή, οι ΗΠΑ και η Δ. Ευρώπη θα κατάφερναν να εξισορροπήσουν την Σοβιετική απειλή. Γνώμονας  των ΗΠΑ τώρα, δεν ήταν ο ευρωκεντρισμός, αντίθετα ήταν η αμερικανική κυριαρχία στην Δ. Ευρώπη. Για τον λόγο αυτό οι ΗΠΑ, αντέδρασαν στην δημιουργία αμιγώς ευρωπαϊκών στρατιωτικών θεσμών και δημιούργησαν ένα ατλαντικό θεσμικό πλαίσιο, στο οποίο κυρίαρχο ρόλο θα είχαν αδιαμφισβήτητα οι ίδιες. Σκοπός των ΗΠΑ ήταν η μόνιμη παρουσία αμερικανικών στρατευμάτων στην Δ. Ευρώπη. Η στρατηγική αυτή των ΗΠΑ αποκρυσταλλώνεται με την ίδρυση του ΝΑΤΟ τον Απρίλη του 1949. (Αρβανιτόπουλος-Ήφαιστος, 2003)

2.3. Σημαντικότερες ενέργειες των ΗΠΑ

Οι ΗΠΑ πριν καν τελειώσει ο πόλεμος είχαν σχεδιάσει το πώς θα ήταν ο μεταπολεμικός κόσμος. Για την υλοποίηση της στρατηγικής τους έκαναν κάποιες ενέργειες εξαιρετικά σημαντικές. Αυτές είναι: α) Ίδρυση του συστήματος Bretton Woods (Ίδρυση ΔΝΤ και ΠΤ), β) Διασκέψεις (Γιάλτας, Πότσνταμ), γ) Ίδρυση ΟΗΕ, δ) Υπογραφή της Γενικής Συμφωνίας Δασμών και Εμπορίου (ΓΣΔΕ), ε) Υλοποίηση του σχεδίου Marshall, στ) Ίδρυση CIA, και ζ) Ίδρυση ΝΑΤΟ.

Το σύστημα Bretton Woods, η υπογραφή της ΓΣΔΕ και το σχέδιο Marshall ήταν αλληλοσυμπληρούμενα, καθώς τόσο οι θεσμοί που δημιουργήθηκαν, όσο και το σχέδιο Marshall είχαν ως στόχο: α) τη δημιουργία ενός φιλελεύθερου διεθνούς οικονομικού καθεστώτος, β) την οικονομική ενδυνάμωση της Δ. Ευρώπης, και γ) την οικονομική απομόνωση της ΕΣΣΔ. (O’ Brien & Williams, 2011)

Αντίθετα οι δύο διασκέψεις και η ίδρυση του ΟΗΕ έγιναν με εντελώς διαφορετικό σκεπτικό. Σκοπός αυτών ήταν η εγκαθίδρυση ενός συνεργατικού πλαισίου με την ΕΣΣΔ, κάτι που εν τέλει δεν έγινε και για αυτόν τον λόγο ο ΟΗΕ την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου (1947-1990) είχε αδρανοποιηθεί πλήρως εξαιτίας της χρήσης του δικαιώματος της αρνησικυρίας από τα πέντε μόνιμα μέλη (ΗΠΑ, Μ. Βρετανία, Γαλλία, ΕΣΣΔ, Κίνα) του Συμβουλίου Ασφαλείας (ΣΑ) του ΟΗΕ. (Αρβανιτόπουλος-Ήφαιστος, 2003)

Από την άλλη πλευρά, η ίδρυση της CIA, αποτέλεσε μέρος της αναδιοργάνωσης των ΗΠΑ και του παρεμβατισμού μέσω της κατασκοπίας. Επιπλέον, η ίδρυση του ΝΑΤΟ αποσκοπούσε στην ανάσχεση της ΕΣΣΔ, λόγω της ανεπάρκειας της Δ. Ευρώπης να μεριμνήσει για ασφάλεια.

Με κάθε μία ενέργειά τους, οι ΗΠΑ δημιούργησαν ένα περίπλοκο δίκτυο συμμάχων και συμμαχιών, το οποίο τελικά οδηγεί σε αριστουργηματικά αποτελέσματα. (Κατσουλάκου, 2010)

2.3.1. Σύστημα Bretton Woods

Το σύστημα Bretton Woods αποτέλεσε την αφετηρία του διεθνούς φιλελεύθερου οικονομικού καθεστώτος. Πάνω σε αυτό το σύστημα στηρίχθηκε ολόκληρο το καπιταλιστικό σύστημα, το οποίο λειτούργησε ως αντίποδας στο κομμουνιστικό. (Κατσουλάκου, 2010)

Το σύστημα Bretton Woods, θεσπίστηκε το 1944 και για την καλύτερη λειτουργία του ιδρύθηκαν δύο διεθνείς οικονομικοί θεσμοί: α) το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και β) η Παγκόσμια Τράπεζα. Βασικοί στόχοι του συστήματος αυτού ήταν οι εξής: α) νομισματική ισορροπία, καθώς το δολάριο θα είχε σταθερή ισοτιμία με τον χρυσό και κάθε άλλο νόμισμα με το δολάριο, β) διευκόλυνση των παγκόσμιων συναλλαγών, μετατρέποντας το δολάριο σε διεθνές νόμισμα και γ) ανασυγκρότηση και ανάπτυξη των μεταπολεμικών οικονομιών. (O’ Brien & Williams, 2011)

Ωστόσο, πέρα από τους παραπάνω οικονομικούς στόχους, υπήρχαν και απώτεροι στόχοι: α) αποτροπή δημιουργίας νέων ακραίων κινημάτων (π.χ. ναζισμός) και β) δημιουργία μιας ελκυστικής καπιταλιστικής κοινωνίας που ευδοκιμεί καθιστώντας αυτόματα το κομμουνιστικό μοντέλο μη ελκυστικό. (O’ Brien & Williams, 2011) Ο ρόλος του συστήματος αυτού σε συνδυασμό με το σχέδιο Marshall απέτρεψαν την κομμουνιστική (πολιτική) επιρροή που είχε διεισδύσει στην Δ. Ευρώπη (Ιταλία, Γαλλία) αμέσως μετά τον Β’ Π.Π. (Παπασωτηρίου, 2002)

Επειδή όμως, κάθε εγχείρημα κρίνεται από τα αποτελέσματά του, το σύστημα Bretton Woods πέτυχε αρκετά και σημαντικά πράγματα, όσο ήταν σε ισχύ (έως το 1971), όπως: α) θεμελίωση μιας διεθνούς φιλελεύθερης  οικονομικής τάξης, β) ανάδειξη του δολαρίου ως εγγύηση σε οικονομικές αγορές και ξένες επενδύσεις και γ) απομόνωση της ΕΣΣΔ από την νέα παγκόσμια οικονομία. (O’ Brien & Williams, 2011) Έτσι, οι ΗΠΑ κατάφεραν να μετατρέψουν τα εθνικά τους συμφέροντα σε παγκόσμια. (Κατσουλάκου, 2010)

2.3.2. Σχέδιο Marshall

Στις 12 Μαρτίου του 1947, ο πρόεδρος των ΗΠΑ, H. Truman, δεσμεύθηκε να παρέχει σημαντική οικονομική ενίσχυση στα κράτη που είχαν πληγεί από τον Β’ Π.Π. Οι ΗΠΑ θα ακολουθούσαν πλέον παρεμβατική πολιτική σε διεθνές επίπεδο. Το σχέδιο Marshall πήρε το όνομα του από τον τότε υπουργό εξωτερικών των ΗΠΑ, G. Marshall. (Παπασωτηρίου, 2002)

Το 1948 δημιουργήθηκε ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), του οποίου ο ρόλος ήταν συντονιστικός, καθώς τα χρήματα των ΗΠΑ στέλνονταν στον οργανισμό αυτόν, ο οποίος με τη σειρά του τα μοίραζε στα κράτη ανάλογα με τις ανάγκες του εκάστοτε κράτους. Βασικοί σκοποί του προγράμματος αυτού ήταν οι εξής: α) τόνωση των ευρωπαϊκών οικονομιών και β) η αποφυγή του κινδύνου να περιέλθει η Δ. Ευρώπη στη σφαίρα επιρροής της ΕΣΣΔ λόγω ανέχειας. Βασικοί όροι για να πάρει κάθε κράτος την οικονομική αυτή βοήθεια ήταν: α) το κράτος να είναι φιλελεύθερη δημοκρατία και β) να λειτουργεί με τους όρους του καθεστώτος της οικονομίας της αγοράς. (O’ Brien & Williams, 2011)

Το σχέδιο Marshall κρίνεται άκρως επιτυχημένο, καθώς κατάφερε να εκπληρώσει όλους του στόχους του. Χαρακτηρίζεται, δε, ως μια από τις μεγαλύτερες διπλωματικές επιτυχίες των ΗΠΑ, καθώς ήταν μια ωραιοποιημένη και νομιμοποιημένη κίνηση παγκόσμιου παρεμβατισμού. (Κατσουλάκου, 2010)

2.3.3. Ευρωπαϊκή Άμυνα-Ίδρυση ΝΑΤΟ

Τόσο οι ΗΠΑ, όσο και τα κράτη της Δ. Ευρώπης διαπίστωσαν γρήγορα, πως η λήψη οικονομικών μέτρων για την ανάσχεση της ΕΣΣΔ κρίνονταν ανεπαρκή. Έτσι, οι ΗΠΑ διείσδυσαν ακόμα πιο βαθιά στα ευρωπαϊκά ζητήματα, αγγίζοντας αυτά της υψηλής πολιτικής. Απόρροια αυτού ήταν η ίδρυση του ΝΑΤΟ, τον Απρίλιο του 1949. (Παπασωτηρίου, 2002)

Με την ίδρυση του ΝΑΤΟ δημιουργήθηκε ένα κλίμα ασφάλειας για την Δ. Ευρώπη, καθώς αυτή ήταν ανήμπορη να αναλάβει τα έξοδα ασφάλειας και άμυνας. Συνεπώς, εγκαθιδρύθηκε ισορροπία ισχύος σε σχέση με το ανατολικό μπλοκ στην Δ. Ευρώπη, ενώ ταυτόχρονα προωθήθηκε ο ευρωπαϊκός επανεξοπλισμός για την ανάσχεση της ΕΣΣΔ. (Αρβανιτόπουλος-Ήφαιστος, 2003)

Τέλος, το ΝΑΤΟ εξυπηρετούσε τις ΗΠΑ: α) στην αντιμετώπιση της σοβιετικής απειλής, β) στην εγκαθίδρυση της αμερικανικής κυριαρχίας σε άμυνα και ασφάλεια, γ) στην παύση των διλημμάτων ασφαλείας στην Δ. Ευρώπη, τα οποία για αιώνες ταλάνιζαν τα κράτη της Ευρώπης, έχοντας πάντα ως απόρροια τους πολέμους για την εγκαθίδρυση της ισορροπίας ισχύος, δ) στην διαρκή στρατιωτική παρουσία των ΗΠΑ στην Δ. Ευρώπη και ε) στην επικύρωση της θεσμικής εξάρτησης της Δ. Ευρώπης από τις ΗΠΑ. (Αρβανιτόπουλος-Ήφαιστος, 2003)

2.3.4. Στρατιωτική Αναδιοργάνωση των ΗΠΑ-NSC 68

Η δεύτερη εκδοχή  της στρατηγικής της ανάσχεσης, μετά το δόγμα Kennan, σχετίζεται με το κείμενο  NSC 68 του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας των ΗΠΑ. Προτεραιότητα, λοιπόν, των ΗΠΑ ήταν η ματαίωση των Σοβιετικών σχεδίων. Οποιαδήποτε σοβιετική επέκταση εθεωρείτο απειλή για τις ΗΠΑ, διότι αυτή θα δημιουργούσε εικόνες προέλασης για την ΕΣΣΔ και εικόνες υποχώρησης για τις ΗΠΑ. (Κατσουλάκου, 2010)

Το NSC 68 βρίσκει εφαρμογή στον πόλεμο στην Κορέα και στην αλλαγή πολιτικής των ΗΠΑ  στην περιοχή της Ινδοκίνας, όπου οι ΗΠΑ επενέβησαν στις επαναστατημένες (υποκινούμενες κυρίως από το καθεστώς του Mao) γαλλικές αποικίες. Ωστόσο το κείμενο αυτό συνεισέφερε και στα εξής ζητήματα: α) στρατικοποίηση και παγκοσμιοποίηση της στρατηγικής της ανάσχεσης, καθώς  πλέον αυτή θα μπορούσε να επιτευχθεί με στρατιωτικούς όρους και όλα τα κράτη που ανήκαν στην σφαίρα επιρροής των ΗΠΑ θα διαδραμάτιζαν πολύ σημαντικό ρόλο, β) νομιμοποίηση της ανάπτυξης αμερικανικών στρατιωτικών δυνάμεων στο εξωτερικό γ) το Κρεμλίνο δεν αποτελούσε τον κύριο στόχο, αντίθετα δ) κάθε σημείο της Γης καθίστατο σημαντικό. (Κατσουλάκου, 2010)

Το κείμενο NSC 68 ήταν αυτό που μετέτρεψε την αντιπαράθεση μεταξύ ΗΠΑ-ΕΣΣΔ σε «ιδεολογική σταυροφορία» και πολλές φορές έγινε έμμονη ιδέα για τις ΗΠΑ, οδηγώντας τες σε μη ορθολογικές ενέργειες (π.χ. πόλεμος στο Βιετνάμ), κάτι που κόστισε πολύ, τόσο σε οικονομικούς πόρους, όσο σε ανθρώπινο δυναμικό και σε πολιτική φθορά των προέδρων που βρίσκονταν τότε στην εξουσία (π.χ. Johnson).

3. Συμπεράσματα

Φτάνοντας, λοιπόν, στο τέλος της έρευνας αυτής, καταλήγουμε σε κάποια συμπεράσματα, τα οποία επηρέασαν σε πολύ μεγάλο βαθμό την ανθρωπότητα γενικά και τα οποία διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό τον κόσμο, όπως τον ξέρουμε σήμερα.

Αρχικά, σημειώνεται μεταστροφή της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ από τον απομονωτισμό και το δόγμα Monroe, στον παρεμβατισμό και στο δόγμα Truman δύο χρόνια μετά το τέλος του Β’ Π.Π. Η αλλαγή αυτή της πολιτικής των ΗΠΑ μετά τον Β΄Π.Π. κρίνεται άκρως επιτυχημένη, καθώς δεν επαναλήφθηκαν τα λάθη του Μεσοπολέμου. Τα κράτη της Δ. Ευρώπης σταθεροποιήθηκαν και ανέκαμψαν χάρη στην οικονομική στήριξη και τον παρεμβατισμό των ΗΠΑ. Στον ανταγωνισμό με την ΕΣΣΔ η εξωτερική πολιτική ήταν επίσης επιτυχημένη, καθώς οδήγησε την ΕΣΣΔ στην κατάρρευση.

Επίσης μετά το πέρας του Β’ Π.Π. επέρχεται συστημική αλλαγή στο διεθνές σύστημα (Gilpin, 2004), το οποίο από πολυπολικό όπως είχε διαμορφωθεί στην Ευρώπη του 18^ου και 19^ου αιώνα με το σύστημα της ισορροπίας ισχύος, γίνεται διπολικό. (Waltz, 2011). Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι από το τέλος του Β’ Π.Π. έχουμε μια πτώση των «παλαιών» μεγάλων δυνάμεων (Μ. Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία) και την άνοδο δύο «νέων» (ΗΠΑ, ΕΣΣΔ). (Waltz, 2011)

 Το διεθνές σύστημα του 21^ου αιώνα χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα και πολυμορφία. Τα κράτη παραμένουν οι κύριοι δρώντες του συστήματος, ωστόσο οφείλουν να αναπροσαρμόσουν στρατηγικές, για να αντιμετωπίσουν τις σύγχρονες προκλήσεις και απειλές. Το σύστημα άμυνας και ασφάλειας που έχει εγκαθιδρυθεί ήδη από το τέλος της δεκαετίας του 1940, προσφέρει μια πολύ καλή βάση για τα κράτη. Έχει, όμως, παρουσιαστεί η ανάγκη για χρήση και πιο ήπιων μέσων για την αντιμετώπιση των σύγχρονων προκλήσεων. Πέρα από στρατιωτικά μέσα, που μέχρι πρότινος διαδραμάτιζαν τον βασικότερο ρόλο, πρέπει να χρησιμοποιηθούν εντατικότερα και πολιτικά μέσα. Η δημιουργία ενός υβριδίου σκληρών και ήπιων μέσων, μπορεί να αποτελέσει την καλύτερη απάντηση για αντιμετώπιση υβριδικών απειλών, όπως ο κυβερνοπόλεμος, η τρομοκρατία κ.ο.κ. (Μπόση, 2018)

Βιβλιογραφία

1. Fleischer, H 2008, ‘1939: Πότε ακριβώς άρχισε ο Β Παγκόσμιος Πόλεμος;’ Το Βήμα, 28 December 2008, viewed 30 November 2017, Το Βήμα Archives database
2. Gilpin, R & Κολιόπουλος, Κ 2004, ‘Πόλεμος και Αλλαγή στη Διεθνή Πολιτική’, 3^rd edn, Ποιότητα, Αθήνα
3. O’ Brien, R, Williams, M & Κρίτσης, Κ, ‘Παγκόσμια Πολιτική Οικονομία Εξέλιξη και Δυναμικές’, 3^rd edn, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα
4. u.a, 2009, ‘ΗΠΑ: από τον απομονωτισμό στην επιθετικότητα’ Έθνος της Κυριακής, 29 September, viewed 30 November 2017, Έθνος της Κυριακής Archives database
5. Waltz, K & Κολιόπουλος, Κ 2011, ‘Θεωρία Διεθνούς Πολιτικής’, 1^st edn, Ποιότητα, Αθήνα
6. Αιβαλιώτης, Γ 2016, ‘Περλ Χάρμπορ: Πώς οι ΗΠΑ ενεπλάκησαν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο’ Euronews, 26 December 2016, viewed 1 December 2017, Euronews Archives database
7. Γιαννακαίνας, Π   -, ‘Ο αμερικανικός στρατός στην Ευρώπητου Β’ΠΠ’, Παγκόσμια Πολεμική Ιστορία, -, viewed 1 December 2017, Παγκόσμια Πολεμική Ιστορία Archives database
8. Ήφαιστος, Π & Αρβανιτόπουλος, Κ 2003, ‘Ευρωατλαντικές Σχέσεις’, 1st edn, Ποιότητα, Αθήνα
9. Κατσουλάκου, Ε 2010, ‘Αμερικανική Υψηλή Στρατηγική 1945-2008. Συνέχεια ή Αλλαγή’, -, Πανεπιστήμιο Πειραιώς, Αθήνα
10. Κολιόπουλος, Ι 2001, ‘Νεώτερη Ευρωπαϊκή Πολιτική Ιστορία 1789-1945’, Εκδόσεις Βανιάς, Θεσσαλονίκη.
11. Μπόση, Μ 2018, Οι όψεις της διεθνούς ασφάλειας, Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα
12. Παπασωτηρίου, Χ 2002, ‘Αμερικανικό πολιτικό σύστημα και εξωτερική πολιτική: 1945-2002’, 5^th edn, Ποιότητα, Αθήνα

*H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς  και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.