Λιβύη: Από την Αραβική Άνοιξη στον Εμφύλιο Πόλεμο
ΣΤΡΑΒΟΠΟΔΗΣ ΜΗΝΑΣ1. Αραβική Άνοιξη
Η Αραβική Άνοιξη ξεκίνησε το Δεκέμβριο του 2010 και είχε ως αφορμή τον αυτοπυρπολισμό του Guazizi, ενός Τυνήσιου μικροπωλητή. Ωστόσο, τα βαθύτερα αίτια ήταν άλλα. Η Αραβική Άνοιξη αποτέλεσε ένα κύμα θρησκευτικών εξεγέρσεων στην περιοχή του Μαγκρέμπ και της Μέσης Ανατολής. Μπορούμε να το παραλληλίσουμε με το κύμα από-αποικιοποίησης τις δεκαετίας του 1960, ωστόσο αυτή την φορά βασικό αίτημα της κοινωνίας δεν ήταν η δημιουργία έθνους-κράτους, καθώς αυτό ήδη υπήρχε, αλλά το δικαίωμα οι πολίτες να εκφράζουν ελεύθερα την θρησκεία τους, το Ισλάμ.
H Αραβική Άνοιξη είχε διαφορετικά αποτελέσματα σε κάθε κράτος. Η πιο θετική έκβαση είναι αυτή της Τυνησίας, όπου δημιουργήθηκε μια κυβέρνηση συνασπισμού, ύστερα από εκλογές. Στις μοναρχίες, όπως στο Μαρόκο και την Ιορδανία, ο μονάρχης πρόλαβε τις αντιδράσεις των πολιτών και απορρόφησε τους κραδασμούς των εξεγέρσεων γειτονικών κρατών μέσω αναθεώρησης του συντάγματος και παραχώρησης του δικαιώματος θρησκευτικής ελευθερίας. Στην Αίγυπτο, αρχικά, φάνηκε να πετυχαίνει το εγχείρημα με την άνοδο του Morsi και των Αδελφών Μουσουλμάνων στην εξουσία, μετά την πτώση του Mubarak. Ωστόσο ο Morsi δεν μακροημέρευσε στην εξουσία καθώς σύντομα έγινε θύμα νέου στρατιωτικού πραξικοπήματος. Τέλος, η χειρότερη έκβαση που είχε η Αραβική Άνοιξη ήταν εκεί που η εξέγερση μετατράπηκε σε εμφύλιο πόλεμο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η Λιβύη, η Συρία και η Υεμένη.
1.1. Αίτια Αραβικής Άνοιξης
Το φαινόμενο της Αραβικής Άνοιξης είναι ένα ιδιαίτερα σύνθετο φαινόμενο, το οποίο χαρακτηρίζεται από πολυμορφία. Το στοιχείο της πολυμορφίας έγκειται τόσο στα αίτια που το προκάλεσαν, όσο και σε μια σειρά αλληλένδετων εξελίξεων που αυτό προκάλεσε. Τα αίτια χωρίζονται σε δύο κατηγορίες, τα οικονομικά και τα κοινωνικά αίτια.
Όσον αφορά στα οικονομικά αίτια, αφετηρία της όλης κατάστασης αποτέλεσε η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 με την κατάρρευση της Lehman Brothers στις ΗΠΑ. Στην Λιβύη προκλήθηκε κρίση φαγητού, καθώς η οικονομική κρίση άλλαξε τις ισορροπίες, τόσο στις τιμές των βασικών αγαθών, όσο και στους μισθούς. Συνδυαστικά με αυτό, η δεύτερη πολύ σημαντική επίπτωση ήταν η ραγδαία άνοδος της ανεργίας, ιδίως στους νέους. Για την πλειονότητα, λοιπόν, της κοινωνίας, τα ζητήματα που προκλήθηκαν από την οικονομική κρίση μετατράπηκαν πολύ σύντομα σε ζητήματα επιβίωσης.
Όσον αφορά στα κοινωνικά αίτια, σημαντικότατο πρόβλημα αποτέλεσε η δημογραφική έκρηξη που παρατηρήθηκε στον αραβικό κόσμο και στην Λιβύη συγκεκριμένα. Το κράτος δεν είχε την δυνατότητα να παράγει αρκετά, ούτως ώστε να καλύψει τις ανάγκες του συνόλου των πολιτών του, πόσο μάλλον όταν ο πληθυσμός αυξανόταν ραγδαία. Επιπλέον, υπήρχε ελλειμματική εκπαίδευση, καθώς η πλειονότητα της κοινωνίας δεν λάμβανε ούτε την στοιχειώδη εκπαίδευση. Επιπρόσθετα, ένα από τα βασικότατα αίτια της πρόκλησης της Αραβικής Άνοιξης ήταν η στέρηση των πολιτικών και θρησκευτικών ελευθεριών σε συνδυασμό με τις πολύ μεγάλες ανισότητες που υπήρχαν. Το καθεστώς Gaddafi είχε άκρως αυταρχικό χαρακτήρα, κυρίως προς το τέλος του, καθώς επιδιδόταν σε πράξεις καταστολής σε όλους τους αντιφρονούντες (εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες). Τα κατασταλτικά αυτά μέτρα όμως, αντί για εξάλειψη των αντιφρονούντων προκάλεσαν συσπείρωση και αύξηση τους, με τελικό αποτέλεσμα την εξέγερση. Τέλος, ο ρόλος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είχε καταλυτικό ρόλο για την Αραβική Άνοιξη, καθώς μέσω αυτών οι διαμαρτυρόμενοι μπόρεσαν και οργανώθηκαν εύκολα και συντονισμένα σε μεγάλο αριθμό χωρών.
2. Εξέλιξη Εμφυλίου Πολέμου
Απόρροια της Αραβικής Άνοιξης στην Λιβύη ήταν ο εμφύλιος πόλεμος. Μετά την πτώση και τον θάνατο του Gaddafi στην Λιβύη επικράτησε πραγματικό χάος, διότι πολλές παρακρατικές οργανώσεις αναδύθηκαν. Οι οργανώσεις αυτές αρχικά συνασπίστηκαν σε συνεργασία με το ΝΑΤΟ, ενάντια στο καθεστώς Gaddafi (Α’ φάση εμφυλίου πολέμου), αλλά μετέπειτα η μία στράφηκε εναντίον της άλλης εγείροντας αξιώσεις για την ανάληψη της εξουσίας (Β’ φάση εμφυλίου πολέμου). Σε αυτήν την Β’ φάση παρουσιάστηκαν πολλές διενέξεις και συγκρούσεις τόσο για την ανάληψη της εξουσίας σε κρατικό επίπεδο, όσο και σε τοπικό.
Οι εμπλεκόμενοι ήταν πάρα πολλοί. Ενεπλάκησαν διάφορες φυλές (π.χ. Βέρβεροι, Τουαρέγκ), ένοπλοι μαχητές προερχόμενοι από διάφορες χώρες, τρομοκράτες της Al Qaida, αεροπορικοί βομβαρδισμοί από το ΝΑΤΟ, μισθοφόροι και αντιφρονούντες του καθεστώτος Gaddafi. Όλοι αυτοί οι δρώντες στράφηκαν αρχικά εναντίον του καθεστώτος Gaddafi.
2.1 Α’ φάση εμφυλίου πολέμου-Εμπλοκή ΝΑΤΟ και πτώση Gaddafi
Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά στην Α’ φάση του εμφυλίου πολέμου, τον Φεβρουάριο του 2011 σημειώθηκαν οι πρώτες ταραχές. Ένα μήνα αργότερα το Συμβούλιο Ασφαλείας (ΣΑ) του ΟΗΕ αποφάσισε πολυεθνική επιχείρηση στην Λιβύη. Έτσι, λοιπόν, το επόμενο διάστημα σημειώθηκαν 9.658 αεροπορικοί βομβαρδισμοί από τις ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Γαλλία και τον Καναδά. Την επιχείρηση αυτή το ΝΑΤΟ την ονόμασε Unified Protector και είχε ως στόχο την άμεση λήξη του εμφυλίου πολέμου. Η επιχείρηση αυτή εν τέλει απέτυχε, καθώς τα θύματα ήταν ως επί το πλείστον άμαχος πληθυσμός, ενώ παράλληλα καταστράφηκαν όλες οι κρατικές δομές. Η βιαιότητα που επέδειξαν οι δυτικές δυνάμεις για την ανατροπή του Gaddafi είχε ως αποτέλεσμα την διάχυση του χάους και της αναρχίας σε όλη την επικράτεια της χώρας.
Λίγο αργότερα, δημιουργήθηκε η Ομάδα Επαφής Λιβύης (Libyan Contact Group), μια συνεργασία μεταξύ των κρατών-μελών του ΝΑΤΟ, την Σαουδική Αραβία, το Κατάρ, την Ιορδανία και τα ΗΑΕ. Βασικός στόχος αυτού του συνασπισμού ήταν η λήξη του εμφυλίου και η διατήρηση της σταθερότητας στην Λιβύη, χωρίς όμως τον Gaddafi. Ο συνασπισμός αυτός υποστήριξε τις ένοπλες παραστρατιωτικές δυνάμεις εναντίον των ενόπλων δυνάμεων της χώρας.
Έτσι, τον Αύγουστο του 2011 οι αντιφρονούντες κατέλαβαν την Τρίπολη. Αμέσως μετά, τουλάχιστον 30 κράτη έσπευσαν να αναγνωρίσουν την νέα αυτή κυβέρνηση με συνοπτικές διαδικασίες, η οποία έφερε το όνομα National Transitional Council (NTC). Δύο μήνες αργότερα, τον Οκτώβριο του 2011 σκοτώθηκε ο Gaddafi. Η Λιβύη μέσα σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα έγινε από συγκροτημένο κράτος, διαλυμένο, δηλαδή κράτος, που λόγω της εσωτερικής βίας, δεν έχει την δυνατότητα να παρέχει θετικά πολιτικά αγαθά στους πολίτες του, όπως υγεία, παιδεία, μεταφορές κλπ.
Οι δυτικές δυνάμεις πέτυχαν «νίκη», καθώς πέτυχαν τον αντικειμενικό σκοπό τους, δηλαδή την πτώση του Gaddafi. Ωστόσο, ο εμφύλιος πόλεμος δεν έληξε, αντίθετα συνέχισε να μαίνεται σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα βίας. Εξαιτίας της καταστροφής των κρατικών δομών, οι μεγάλες ποσότητες όπλων, οι οποίες φυλάσσονταν σε αποθήκες για την κάλυψη των αναγκών του στρατού, βρέθηκαν διάσπαρτες στην κατοχή εξτρεμιστικών ομάδων, εγκληματικών οργανώσεων, διαφόρων φυλών, γειτονικών χωρών και τρομοκρατικών οργανώσεων του εξτρεμιστικού Ισλάμ.
Το 2012 το NTC αντικαταστάθηκε από το General National Congress (GNC), μονιμοποιώντας έτσι την προσωρινή έως τότε κυβέρνηση. Ωστόσο, ούτε το NTC ούτε το GNC κατάφεραν να γίνουν πραγματικές κυβερνήσεις, διότι δεν μπορούσαν ούτε στο ελάχιστο να ελέγξουν το σύνολο της επικράτειάς τους. Απόρροια του γεγονότος αυτού, ήταν η άμεση έναρξη της δεύτερης φάσης του εμφυλίου πολέμου, δηλαδή η άμεση σύγκρουση όλων αυτών των ομάδων, που μέχρι τότε συνεργάζονταν για την ανατροπή του Gaddafi, πράγμα το οποίο οδήγησε στη διατήρηση μέσω όπλων μιας συνεχούς αναρχίας.
2.2 Β’ φάση εμφυλίου πολέμου-Σύγκρουση μεταξύ των παραστρατιωτικών οργανώσεων
Από το 2012 και μετά στην εξουσία βρισκόταν το GNC. Το GNC απαρτίζεται από δύο μεγάλες εκλογικές ομάδες: α) την Συμμαχία Εθνικών Δυνάμεων (NFC) και β) το Κόμμα Δικαιοσύνης και Κατασκευών (JCP). Ωστόσο, η διάσταση των απόψεων των δύο αυτών κομμάτων επηρέασε σημαντικά την αποτελεσματικότητα του GNC και σύντομα κατηγορήθηκε για έλλειψη ελέγχου και ασφάλειας. Τον Ιούνιο του 2013 διορίστηκε πρόεδρος ο Nouri Abusahmain και τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, το ένοπλο παράρτημα του GNC, το LROR απαγάγει τον πρωθυπουργό Ali Zeidan, με βασικό σκοπό να έχει μεγαλύτερο πεδίο δράσης ο διορισμένος πρόεδρος. Πολλοί ήταν αυτή που κατηγόρησαν τότε το LROR για πραξικόπημα.
Στις αρχές του 2014 το GNC επέκτεινε μονομερώς την λαϊκή εντολή έχοντας ως βασικό σκοπό να προλάβει να συντάξει νέο σύνταγμα. Ωστόσο η κίνηση αυτή προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων από όλους τους υπόλοιπους δρώντες. Το κράτος είχε καταρρεύσει πλήρως, καθώς δεν ήταν σε θέση να καλύπτει ούτε τις βασικές ανάγκες των πολιτών του, όπως το νερό και το ηλεκτρικό ρεύμα, πόσο μάλλον να μπορεί να θέσει σε λειτουργεία τις κοινωνικές υπηρεσίες και τις υπηρεσίες δημόσιας διοίκησης.
Λίγο αργότερα, διενεργήθηκαν δεύτερες εκλογές στην Λιβύη, όμως μόνο το 1/3 των πολιτών συμμετείχαν στις εκλογές αυτές. Την ίδια περίοδο, οι τρεις επαρχίες της Λιβύης αιτούνταν ουσιαστικό διαχωρισμό και την ανάδειξη αυτόνομων ή και ανεξάρτητων οντοτήτων.
Προς επίρρωση της αίτησης για ουσιαστικό διαχωρισμό, μια ομάδα αξιωματικών με επικεφαλής τον Haftar δημιουργούν το LNA (Libyan National Army). Ο Haftar ήταν αξιωματικός του στρατού της Λιβύης και υπέρ του καθεστώτος Gaddafi. Έτσι, το LNA αυτοανακηρύχθηκε ως ο επίσημος εθνικός στρατός, ενώ στις τάξεις του εισήλθαν παλιά μέλη της κυβέρνησης του Gaddafi. Πρώτη πολύ σημαντική ενέργεια του LNA ήταν η κατάληψη της Βεγγάζης. Το ίδιο διάστημα δραστηριοποιήθηκε στην Τρίπολη η οργάνωση Libyan Dawn Alliance (LDA), η δημιουργία της οποίας προκλήθηκε ως απάντηση στο LNA.
Το ίδιο έτος (2014) διενεργήθηκε σκληρή μάχη μεταξύ των δύο προαναφερθέντων οργανώσεων με στόχο την κατάληψη της Τρίπολης και την ανάληψη της πολιτικής εξουσίας (Operation Dignity). Ταυτόχρονα με την επιχείρηση αυτή σημειώθηκαν διάφορα τοπικά πραξικοπήματα σε όλο το μήκος και το πλάτος της λιβυκής επικράτειας. Κάθε τοπικός πραξικοπηματίας ανακήρυσσε την περιοχή του ως αυτόνομη, αυθαίρετα. Οπότε στην δεύτερη φάση του εμφυλίου πολέμου, παρατηρούμε δύο διαστάσεις: α) αυτούς που μάχονται για την ανάληψη της πολιτικής ηγεσίας στην Λιβύη και β) αυτούς που μάχονται για την ανάληψη της τοπικής ηγεσίας και την ανάδειξη αυτής σε αυτόνομη ή και ανεξάρτητη οντότητα.
Η μάχη μεταξύ του LNA και του LDA είχε ως αποτέλεσμα την συμφωνία Skhirat (Skhirat Agreement) το 2015. Στόχος της συμφωνίας αυτής ήταν η ένωση των δύο κυβερνήσεων που μάχονταν στην Τρίπολη. Η συμφωνία περιλάμβανε έξι σημαντικά σημεία για την λήξη της διαμάχης και έδινε ένα χρόνο μεταβατική περίοδο για να υλοποιηθούν αυτά τα έξι σημεία. Απόρροια της συμφωνίας αυτής ήταν η δημιουργία της Γενικής Εθνικής Συμφωνίας (General National Accord, GNA) για την προσωρινή διακυβέρνηση της χώρας. Σκοπός ήταν η ασφάλεια και η άσκηση ελέγχου σε όλη την επικράτεια της Λιβύης. Για τον λόγο αυτό το GNA ήθελε να θέσει τέλος στην ανάπτυξη του Ισλαμικού Κράτους στην Λιβύη (ISIL).
2.3. Ανταγωνισμοί και διαμάχες για τον έλεγχο των ενεργειακών πηγών
Λίγους μήνες μετά τις ειρηνοποιητικές διαδικασίες ο Haftar και το LNA διενήργησαν μία ακόμη επίθεση, παραβιάζοντας την συμφωνία που είχαν υπογράψει. Αυτήν την φορά, στόχος της επίθεσης ήταν σημαντικά λιμάνια πετρελαίου (Σεπτέμβριος 2016). Μέχρι την επίθεση αυτή, οι πηγές ανήκαν από το 2014 στην παραστρατιωτική ομάδα Barga Cyrenaica με επικεφαλής τον Ibrahim Jathran. Η οργάνωση αυτή είχε πολύ στενές σχέσεις με το LDA, το βασικό αντίπαλον δέος του Haftar (LNA), με το οποίο όμως είχε υπογράψει την συμφωνία του 2015. Επί της ουσίας, αυτή η επίθεση του LNA είναι μια έμμεση επίθεση στο LDA και άρα πλήρης καταπάτηση της υπογεγραμμένης συμφωνίας.
Οι εξόριστοι από την εισβολή του LNA (Barga Cyrenaica) δημιουργούν μια νέα πιο συντονισμένη παραστρατιωτική οργάνωση την Benghazi Brigade, η οποία δημιουργήθηκε ως αντίδραση στην εκδίωξη τους από την Βεγγάζη από την παραστρατιωτική οργάνωση του LNA, για τον έλεγχο των ενεργειακών πηγών. Έτσι λοιπόν, η Benghazi Brigade αντεπιτίθενται στο LNA και καταλαμβάνει δύο λιμάνια, ωστόσο η ανακατάληψή τους από το LNA είναι άμεση. Στο διάστημα αυτό οι ενεργειακές εγκαταστάσεις υπέστησαν μεγάλες ζημιές, κάτι που έπληξε τα συμφέροντα όλων όσων δραστηριοποιούνταν για τον έλεγχο της ενέργειας στην περιοχή.
Απόρροια της διαμάχης αυτής ήταν η δημιουργία δύο Εθνικών Συμβουλίων Πετρελαίου (NOC). Το ένα δημιουργήθηκε από την Ανατολική Λιβύη και την Βεγγάζη και το δεύτερο από την Τρίπολη. Σκοπός αυτών των συμβουλίων είναι ο έλεγχος και η ασφάλεια των ενεργειακών πηγών, διότι η ενέργεια είναι η κινητήριος δύναμη της οικονομίας της Λιβύης. Η ενέργεια είναι αυτή που διασφαλίζει την επιβίωσή της και την ανεξαρτησία της, πάντα με απαραίτητη προϋπόθεση την κανονικότητα στην επικράτειά της.
Επιπρόσθετα, σημαντικό να αναφερθεί πως ο Haftar, ο οποίος ελέγχει το μεγαλύτερο ποσοστό των ενεργειακών πηγών, έχει ως άτυπο σύμμαχο την Ρωσία και υπάρχει μεγάλη πιθανότητα ρωσικής παρουσίας στην Λιβύη για την εκμετάλλευση των ενεργειακών της πόρων. Επίσης, φιλικά διακείμενοι προς τον Haftar είναι και σειρά από άλλα κράτη, όπως η Αίγυπτος, τα ΗΑΕ και η Γαλλία.
3. Συνέπειες Αραβικής Άνοιξης
3.1 Συνέπειες στον αραβικό κόσμο
Η Αραβική Άνοιξη κατάφερε να επιτύχει κάποια σημαντικά πράγματα, ωστόσο οι αρνητικές επιπτώσεις που προέκυψαν από αυτήν, ήταν εν τέλει περισσότερες. Πρώτη βασική συνέπεια ήταν η απομάκρυνση των αυταρχικών καθεστώτων από την εξουσία στην Τυνησία, την Αίγυπτο και την Λιβύη. Δεύτερον, παραχωρήθηκαν θρησκευτικά δικαιώματα, χωρίς την αλλαγή πολιτικής εξουσίας σε κράτη όπως το Ομάν, το Μαρόκο και το Μπαχρέιν. Τρίτον, το πολιτικό σκηνικό άλλαξε ολοσχερώς στον αραβικό κόσμο. Μία από τις μεγάλες νίκες της Αραβικής Άνοιξης ήταν η κατοχύρωση των δικαιωμάτων του Άραβα Πολίτη. Τέλος, σε πολλές περιοχές οι εντάσεις ξέφυγαν από τον έλεγχο και μετατράπηκαν σε σκληρούς εμφυλίους πολέμους, όπως αυτοί στην Λιβύη, στην Συρία και στην Υεμένη.
3.2 Συνέπειες στην Λιβύη
Όσον αφορά στην Λιβύη, όπως έχει ήδη αναφερθεί, βασική συνέπεια της Αραβικής Άνοιξης ήταν η απομάκρυνση και ο θάνατος του Gaddafi. Επιπλέον, στο κράτος αυτό υπήρχε πλέον έλλειψη συνεκτικότητας, διαχωρισμοί φυλών, αδύναμη ή ανύπαρκτη κυβέρνηση, διασπορά των όπλων και συνεχής χρήση βίας. Η διάλυση της Λιβύης με το πρόσχημα της διάδοσης της δημοκρατίας και την καταπολέμηση του αυταρχικού καθεστώτος ανέπτυξε υπέρμετρα την πολιτική και θρησκευτική βία μέσω του διαχωρισμού των φυλών. Για τους λόγους αυτούς, οι τρεις επαρχίες ζητούν ανεξαρτησία από την Λιβύη και πλέον ο κίνδυνος διάσπασης της Λιβύης σε τρία κράτη είναι υπαρκτός.
4. Συμπεράσματα
Μετά από αυτήν την ανάλυση είμαστε σε θέση να εξάγουμε κάποια συμπεράσματα. Πρώτον, η Αραβική Άνοιξη, προκάλεσε τον εμφύλιο πόλεμο και η ανάμειξη των δυτικών δυνάμεων μετέτρεψε τον εμφύλιο πόλεμο σε χάος και αναρχία. Ταυτόχρονα, το χάος και η αναρχία αποτέλεσαν έφορο έδαφος για την ανάπτυξη του ISIL. Εξαιτίας των ανωτέρω, η Λιβύη αντιμετωπίζει σοβαρό κίνδυνο διάσπασης του κράτους έως και σήμερα. Δεύτερον, η Λιβύη βρίσκεται σε μεταβατικό στάδιο, ωστόσο μέχρι να βγει από αυτό το στάδιο θα αποτελεί πολύ σημαντικό πρόβλημα για την διεθνή ασφάλεια σε πολλά επίπεδα, καθώς από αυτήν προκύπτει σημαντικό ζήτημα μετανάστευσης (ανεξέλεγκτες ροές από την Λιβύη σε κράτη της Ευρώπης), ανάπτυξη της τρομοκρατίας και παράνομη διακίνηση όπλων. Συνεπώς, η πολυπλοκότητα και η συνθετότητα του εμφυλίου πολέμου στην Λιβύη δεν μας επιτρέπει να προσδοκούμε λύση, τουλάχιστον όχι στο άμεσο μέλλον.
Βιβλιογραφία
- Abdessadok, Z 2017, ‘Libya Today: From Arab Spring to failed state’, Aljazeera, 30 May, viewed 27 December 2018, < https://www.aljazeera.com/indepth/features/2017/04/happening-libya-today-170418083223563.html >
- Brown, C & Cordell D 2018, ‘Libya-History’, Britannica, 18 August, viewed 24 December 2018, < https://www.britannica.com/place/Libya/History >
- Cook, S & Danin, R 2017, ‘Civil War in Libya’, Global Conflict Tracker, -, viewed 28 December 2018, < https://www.cfr.org/interactives/global-conflict-tracker#!/conflict/civil-war-in-libya >
- Mushtaq, A & Afzal M 2017, ‘Arab Spring: Its Causes and Consequences’, JPUHS, Vol. 30, No. 1, pages 1-10.
- Seger, A & Wehrey, F 2018, ‘Can Libya’ Dsivisions Be Healed’, Global Conflict Tracker, 15 August, viewed 28 December 2018, < https://www.cfr.org/interactives/global-conflict-tracker#!/conflict/civil-war-in-libya >
- u.a, 2018, ‘Libya-Timeline’, BBC news’, 3 September, viewed 24 December 2018, < https://www.bbc.com/news/world-africa-13755445 >
- Μπόση, Μ 2014, Η διεθνής ασφάλεια στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο, οι αραβικές εξελίξεις και η περίπτωση της Συρίας, Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα
*H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.