Smart Contracts: Νομική και Οικονομική Προσέγγιση

Στο επίκεντρο της 4^ης Βιομηχανικής Επανάστασης βρίσκεται μία σειρά νέων τεχνολογιών, που μετασχηματίζουν τους κλάδους των επιχειρήσεων και εν γένει των υπηρεσιών, τοποθετώντας τις σε ψηφιακά περιβάλλοντα. Οι οργανισμοί και οι οικονομικοί παράγοντες χρησιμοποιούν τις ψηφιακές τεχνολογίες, με σκοπό την αύξηση της παραγωγικότητας και την παροχή υπηρεσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας, με βάση τις σύγχρονες καταναλωτικές ανάγκες. Αποκύημα αυτής της πρακτικής είναι τα κυβερνο-φυσικά συστήματα, τα οποία αποτελούν τη βάση πάνω στην οποία εγείρεται ένα πολύπλευρο οικοδόμημα ψηφιακών τεχνολογιών με εντυπωσιακές δυνατότητες. Αποτελούν δημιουργήματα της συνεργασίας των IT-Information Technology και OT-Operational Technology, έχοντας τη δυνατότητα να υλοποιούν αποκεντρωμένες αποφάσεις και να δημιουργούν ένα ψηφιακό αποτύπωμα του φυσικού μας κόσμου.

Ειδικότερα, οι αποκεντρωμένες αποφάσεις αποτελούν μία από τις βασικές αρχές της 4^ης Βιομηχανικής Επανάστασης, από κοινού με τις αρχές της διασύνδεσης, της διαφάνειας και της τεχνικής υποστήριξης. Συνοπτικά, οι βασικές αρχές της 4^ης Βιομηχανικής Επανάστασης είναι οι εξής:

• Αποκεντρωμένες αποφάσεις : Αυτοματοποιημένες και αυτοεκτελούμενες αποφάσεις.
• Διασύνδεση : Ικανότητα σύνδεσης και επικοινωνίας μεταξύ μηχανών, συσκευών και ανθρώπων μέσω του Internet of Things και Internet of People.
• Διαφάνεια : Διάχυση των χρήσιμων πληροφοριών για τη λήψη κατάλληλων αποφάσεων, ενισχύοντας με αυτόν τον τρόπο την λειτουργικότητα και την παραγωγικότητα.
• Τεχνική υποστήριξη : Τα κυβερνο-φυσικά συστήματα μπορούν να υποστηρίξουν τις ανθρώπινες δραστηριότητες, στο βαθμό που αυτές είναι μη ασφαλείς ή υπερβολικά χρονοβόρες.

Σε αυτή την τελευταία αρχή επικεντρώνεται και η τεχνολογία Blockchain. Κόντρα στα εταιρικά ή κρατικά μονοπώλια και τα κεντρικά συστήματα, με εμπιστοσύνη, όμως, στο μηχανισμό της αγοράς, η νεωτερίζουσα αυτή «ιδεολογία» ενσαρκώνει την αποκεντρωμένη δράση. Πρόκειται, ουσιαστικά, για ένα λογισμικό ανοιχτού κώδικα, έναν κρυπτογραφημένο μηχανισμό αρχειοθέτησης που επιτρέπει τη δημιουργία μιας βάσης δεδομένων και λειτουργεί προς όφελος της αξιοπιστίας του δικτύου, μέσω χρονολογημένης καταγραφής και δημοσιοποίησης όλων των συναλλαγών που πραγματοποιούνται στο σύστημα. Η κρυπτογράφηση των αρχείων, ιδιαίτερα αυτών που είναι κατανεμημένα με χρονολογική σειρά και βασίζονται στη διάσπαση, καθώς και η δημιουργία ανθεκτικών και απαραβίαστων αρχείων είναι ιδιαίτερα σημαντικές και αναγκαίες συνθήκες για την κοινωνία.

Η απαρχή του Blockchain, δηλαδή της αλυσίδας συστοιχιών, δεν είναι άλλη από την δημιουργία του Bitcoin, του ψηφιακού κρυπτονομίσματος. Στη δημοσίευση του Nakamoto: “Bitcoin: A peer-to-peer electronic cash system”, επιχειρείται να βρεθεί μία λύση για το double spending. Ουσιαστικά, γίνεται μία πρώτη προσπάθεια για τη δημιουργία ενός P2P network, ενός δικτύου που θα παρακάμπτει την κεντρική αρχή, οι συναλλαγές θα πραγματοποιούνται με κρυπτονομίσματα και θα επικυρώνονται από έναν αλγόριθμο. Οι συναλλαγές που θα πραγματοποιούνται στο δίκτυο αυτό θα είναι καταγεγραμμένες, δημόσια προσβάσιμες και εντελώς ασφαλείς από κάθε πιθανή εισβολή που θα μπορούσε να τροποποιήσει ή να αλλοιώσει το περιεχόμενο.

Η πρώτη γενιά της τεχνολογίας blockchain είναι, λοιπόν, το ψηφιακό νόμισμα. Στη δεύτερη γενιά ανήκουν τα έξυπνα συμβόλαια, ενώ στην τρίτη οι αποκεντρωμένες εφαρμογές (Dapps). Η συνεχής εξέλιξη της τεχνολογίας blockchain είναι τέτοια, ώστε το 2018 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε τη σύσταση forum, με σκοπό την παρακολούθηση της εξέλιξης της τεχνολογίας της αλυσίδας συστοιχιών. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει και εκείνους που την χαρακτηρίζουν ως μία από τις σημαντικότερες εφευρέσεις για την ανθρωπότητα, μετά το Internet.

Τι είναι τα έξυπνα συμβόλαια;

Ο όρος «έξυπνα συμβόλαια» δημιουργήθηκε τη δεκαετία του ’90 από τον Nick Szabo. Πρόκειται, ουσιαστικά, για ένα κωδικοποιημένο πρωτόκολλο υπολογιστικής συναλλαγής. Είναι αυτο-εκτελούμενα συμβόλαια, τα οποία λειτουργούν κάτω από ένα συγκεκριμένο πλαίσιο κανόνων που βασίζεται στις αρχές της τεχνολογίας αλυσίδας συστοιχιών. Χαρακτηρίζεται ως ένας απλός μηχανισμός, καθώς οποιαδήποτε εντολή που μπορεί να εκτελεστεί από έναν Η/Υ μπορεί να εκτελεστεί από ένα έξυπνο συμβόλαιο. Περιέχει ψηφιοποιημένα περιουσιακά στοιχεία και πρέπει να συμμετέχουν τουλάχιστον δύο αντισυμβαλλόμενα μέρη για να πραγματοποιηθεί η διαπραγμάτευση και η σύναψη της συμφωνίας, ήτοι η ολοκλήρωση της συναλλαγής. Ένα ή περισσότερα μέρη καταθέτουν τα περιουσιακά στοιχεία που επιθυμούν στο συμβόλαιο, τα στοιχεία αυτά αναδιανέμονται αυτόματα μεταξύ των μερών, επικυρώνονται οι όροι του συμβολαίου και έτσι πραγματοποιείται η συναλλαγή μεταξύ των εμπλεκομένων. Εν ολίγοις, λειτουργεί στη βάση του “if this, then that”, εκτελεί, δηλαδή, συμβατικούς όρους, στην περίπτωση που επέρχεται ένα προκαθορισμένο γεγονός.

Χαρακτηριστικά ενός έξυπνου συμβολαίου

Ο υψηλός βαθμός εξασφάλισης του περιεχομένου των συμβολαίων, μέσα από διάφορες τεχνικές κρυπτογράφησης των συναλλαγών, με σκοπό την παρεμπόδιση παράνομης πρόσβασης από ανεπιθύμητους και την κλοπή περιουσιακών στοιχείων, είναι ίσως το σημαντικότερο χαρακτηριστικό των έξυπνων συμβολαίων. Όπως γίνεται αντιληπτό, ένα έξυπνο συμβόλαιο είναι αυτο-εκτελούμενο, αυτο-επαληθεύσιμο και ανθεκτικό. Χαρακτηρίζεται, επομένως, από έντονη αυτονομία, καθώς η σύμβαση εκτελείται αποκλειστικά από τα μέρη, από ακρίβεια, διότι η αυτοματοποίηση στη σύνταξη δεν επιτρέπει τις ανακρίβειες, και από εξαιρετική ασφάλεια, αφού κάθε κόμβος που συναλλάσσεται έχει αντίγραφα δεδομένων.

Νομικά ζητήματα των έξυπνων συμβολαίων

1. Συμβαλλόμενα μέρη και ικανότητα δικαίου: Στις παραδοσιακές συμβάσεις, οι δηλώσεις βούλησης που είναι απαραίτητες για τη δικαιοπραξία αντιστοιχούν σε κάποιο φυσικό ή νομικό πρόσωπο, ενώ στα έξυπνα συμβόλαια αντιστοιχούν σε έναν λογαριασμό χρήστη. Ωστόσο, όταν αυτός ο λογαριασμός χρήστη ορίζεται από κάποιο πρόσωπο, τότε υπάρχει ικανότητα δικαίου. Εν συνεχεία, σύμφωνα με το Αστικό Δίκαιο, η σύμβαση βασίζεται στη δήλωση βούλησης, η οποία περιλαμβάνει το δηλωτικό και το βουλητικό στοιχείο. Το δηλωτικό στοιχείο, το οποίο είναι η εξωτερίκευση της δήλωσης βούλησης, υπάρχει και στα έξυπνα συμβόλαια. Ζήτημα ανακύπτει με το βουλητικό στοιχείο, το οποίο αφορά τη βούληση δικαιοπρακτικής δέσμευσης, διότι δεν καθίσταται σαφές αν αυτός που αποφασίζει τη σύναψη της σύμβασης είναι ο χρήστης του συστήματος ή το ίδιο το σύστημα. Βέβαια, στην περίπτωση των έξυπνων συμβολαίων προκύπτει ότι, στην πραγματικότητα, είναι άνθρωπος αυτός που αποφασίζει, παρά τη χρήση της αυτοματοποιημένης τεχνολογίας. Βασικό σημείο είναι να αποδεικνύεται ότι οι χρήστες είναι πρόσωπα με ικανότητα δικαίου.

2. Πρόταση-αποδοχή και σύμπτωση δηλώσεων βούλησης: Το ένα μέρος δημιουργεί το έξυπνο συμβόλαιο και το μεταφορτώνει σε δίκτυο blockchain (πρόταση), και το άλλο μέρος εκφράζει τη βούληση για αποδοχή με την υπογραφή του συμβολαίου, μέσω κρυπτογραφικού κλειδιού και την εναπόθεση των ψηφιακών περιουσιακών στοιχείων στο blockchain. Με την υπογραφή του συμβολαίου καθίσταται σαφές ότι γίνονται δεκτοί οι όροι από το αντισυμβαλλόμενο μέρος και οι δηλώσεις βούλησης συμπίπτουν.

3. Τύπος: Στις παραδοσιακές συμβάσεις, ο τύπος δεν αποτελεί υποχρεωτικό συστατικό στοιχείο, εκτός από τις περιπτώσεις που ορίζεται ρητά από τον νόμο. Θεωρητικά, λοιπόν, μπορούμε να πούμε ότι το έξυπνο συμβόλαιο περιλαμβάνεται στις σιωπηρά καταρτιζόμενες συμβάσεις, όπου η τήρηση έγγραφου τύπου δεν είναι απαραίτητη, οπότε είναι καθόλα δεσμευτικό για τα μέρη. Ωστόσο, επειδή η υπογραφή με κρυπτογραφικό κλειδί διαφέρει από την ηλεκτρονική υπογραφή που έχει θεσπιστεί από το νομοθέτη, ανακύπτει ζήτημα αναγνώρισης.

4. Τροποποίηση και ακύρωση των έξυπνων συμβολαίων: Για να τροποποιηθεί στην ουσία του το έξυπνο συμβόλαιο, θα πρέπει να καταρτιστεί ένα νέο. Ο νομοθέτης, στις παραδοσιακές συμβάσεις, επιτρέπει την εκ των υστέρων τροποποίηση των όρων, κατόπιν συνεννόησης των μερών, την ακύρωση της σύμβασης λόγω πλάνης, απάτης ή απειλής ή παρέχει λύσεις στις περιπτώσεις της ενδεχόμενης απρόοπτης μεταβολής των συνθηκών. Τα μέρη, βέβαια, και στην περίπτωση των έξυπνων συμβολαίων, δεν μένουν τόσο εκτεθειμένα, όσο φαίνεται. Μπορούν, για παράδειγμα, να έχουν προβλέψει εκ των προτέρων κάποια διαδικασία επιστροφής χρημάτων ή την πληρωμή αποζημίωσης.

Συνάγεται ότι τα ψηφιακά συστήματα, αν και παρουσιάζουν κάποιες ατέλειες ή περιορισμούς, εν τούτοις δεν καθιστούν απαγορευτική την αναγνώριση των έξυπνων συμβολαίων ως συμβάσεις, όπως αυτές ορίζονται στο Αστικό Δίκαιο. Τα έξυπνα συμβόλαια εδράζονται στη συμβατική ελευθερία, περιέχουν δηλώσεις βούλησης που καταλήγουν σε σύμπτωση και παρέχουν το πλαίσιο της πρότασης-αποδοχής.

Οικονομική ανάλυση των έξυπνων συμβολαίων

Σύμφωνα με το θεώρημα του Coase, κάθε συναλλαγή έχει κόστος. Αυτά τα κόστη είναι ουσιαστικά τα εν γένει κόστη κάθε συναλλαγής και μπορούν να συνοψισθούν ως εξής: 1. Κόστος έρευνας, 2. Κόστος διαπραγμάτευσης και 3. Κόστος εφαρμογής και επίβλεψης της συναλλαγής.

Ειδικότερα, το κόστος έρευνας συνίσταται στην έρευνα που πρέπει να πραγματοποιήσει κάποιος για την ανεύρεση του μέρους, το οποίο θα προσφέρει την επωφελέστερη προσφορά. Έχει να κάνει με τη συγκέντρωση της απαραίτητης πληροφόρησης. Εν συνεχεία, το κόστος διαπραγμάτευσης συνίσταται στη διαπραγμάτευση για τους όρους της συμφωνίας και, κυρίως, για το τίμημα. Τέλος, το κόστος εφαρμογής και επίβλεψης της συμφωνίας σχετίζεται με τα έξοδα της γραφειοκρατίας, δικαστηρίων, συμβολαιογράφων κλπ.

Τα έξυπνα συμβόλαια παρακάμπτουν ως έναν βαθμό τα παραπάνω κόστη συναλλαγής. Αρχικά, παρέχεται η δυνατότητα σύναψης μίας σύμβασης με άγνωστα μέρη, οπότε αποτρέπεται και το ρίσκο της οπορτουνιστικής συμπεριφοράς. Δεν είναι απαραίτητη η συγκέντρωση πληροφοριών, οπότε μειώνεται και το κόστος έρευνας. Επίσης, οι όροι και το τίμημα έχουν προκαθορισθεί από το ένα μέρος και γίνονται δημόσιοι με τη μεταφόρτωση του smart contract στην εκάστοτε πλατφόρμα. Επιπλέον, δεν υπάρχουν συμβολαιογραφικά και δικαστικά έξοδα, εξαλείφοντας έτσι και το υψηλό κόστος της εφαρμογής της συμφωνίας.

Πέρα από το χρηματικό κόστος που εντόπισε ο Coase, υπάρχουν και κόστη με την ευρεία έννοια του όρου, τα οποία επίσης μπορεί να αποτρέψουν τις συναλλαγές. Ενδεικτικά αναφέρουμε:

Τα moral και social norms, σύμφωνα με τα οποία οι ηθικές αντιλήψεις των ατόμων και η κυρίαρχη συμβατική ηθική μπορούν να εμποδίσουν συναλλαγές. Στα έξυπνα συμβόλαια, λόγω της ανωνυμίας, αυτό δεν είναι πολύ πιθανό να συμβεί. Με αυτόν τον τρόπο βέβαια, είναι πιθανό να αποτελούν αντικείμενα αγοραπωλησίας όπλα ή ναρκωτικά. Παράλληλα, περιορίζεται και το endowment effect, οπότε αποφεύγονται αισθήματα προκατάληψης.

Η απουσία κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς που λειτουργούν ως cost-saving devices, όπως είναι η εμπιστοσύνη και η φήμη, εμφανίζονται στα έξυπνα συμβόλαια με ένα νέο ένδυμα, αυτό της trustless trust. Ουσιαστικά, πρόκειται για ένα είδος εμπιστοσύνης που βασίζεται στην ανωνυμία των χρηστών, στον κρυπτογραφικό χαρακτήρα, τη διαφάνεια και τα πρωτόκολλα συναίνεσης, και είναι ικανό να μειώνει το κόστος της συναλλαγής.

Ένα κοινό εμπόδιο που δεν παραγκωνίζεται στα έξυπνα συμβόλαια είναι αυτό της ασύμμετρης πληροφόρησης, καθώς, και στην προκειμένη περίπτωση, τα συμβαλλόμενα μέρη συμφωνούν μόνο σε όσα έχουν δηλωθεί. Συνεπώς, όλες οι μη φανερές πληροφορίες είναι σα να μην υπάρχουν.

Τέλος, τα smart contracts έχουν κάποια πρόσθετα κόστη, τα οποία δεν υπάρχουν στις παραδοσιακές συμβάσεις. Ειδικότερα: κόστος τεχνογνωσίας, κόστος ενέργειας (μεγάλες απαιτήσεις σε υπολογιστική ισχύ), κόστος εξοπλισμού, κόστος πιθανών δυσλειτουργιών, κόστος λόγω φαινομένων κακής προσαρμογής.

Το μέλλον των έξυπνων συμβολαίων

Ο κλάδος της πληροφορικής, κατά την πάροδο κάθε νέας δεκαετίας, έρχεται συνεχώς αντιμέτωπος με μία νέα τεχνολογική αλλαγή, η οποία υπόσχεται να ταρακουνήσει τα νερά των υπηρεσιών και των σύγχρονων επιχειρήσεων. Ο τομέας των επιχειρήσεων, για να αναβαθμίσει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί έως σήμερα, ώστε να συμβαδίσει με τις ανάγκες που επιβάλλει η νέα εποχή για την ψηφιοποίηση και αυτοματοποίηση των συναλλαγών, χρειάζεται να υιοθετήσει νέες τεχνολογίες, οι οποίες θα επιτρέψουν την ουσιαστική μετάβαση στην ψηφιακή εποχή. Οι τεχνολογίες αλυσίδας συστοιχιών και κατ’ επέκταση τα κρυπτονομίσματα και τα έξυπνα συμβόλαια, υπόσχονται να φέρουν σημαντικές αλλαγές στον τρόπο λειτουργίας και παροχής υπηρεσιών.

Σχετικά με τα έξυπνα συμβόλαια, έχουν ήδη παρατηρηθεί προσπάθειες σε διάφορα κράτη να προβούν στη νομοθέτηση τους, πράγμα που αποδεικνύει την ταχύτατη εξέλιξή τους και την αναγνωρισιμότητά τους ως σπουδαία τεχνολογικά επιτεύγματα. Σε επίπεδο συμβάσεων, τα έξυπνα συμβόλαια σκοπεύουν να ικανοποιήσουν με πληρότητα πολλούς από τους όρους των συναλλαγών στις σύγχρονες κοινωνίες, όπως κυρίως είναι η εξασφάλιση του περιεχομένου των συμφωνιών, η διαφάνεια και η ελαχιστοποίηση των συναλλακτικών εξόδων. Μένουν, βέβαια, πολλά να γίνουν ακόμη, αλλά τα ριζοσπαστικά αυτο-εκτελούμενα συμβόλαια ήρθαν για να μείνουν!

Βιβλιογραφικές Παραπομπές

• Καρακώστας, Ι. (2009). Δίκαιο & Internet: Νομικά ζητήματα του Διαδικτύου. (3η έκδοση). Εκδόσεις Π. Ν. Σάκκουλα.
• Λογαράς, Κ. (2018, May 23). Η τεχνολογία Blockchain, οι εφαρμογές της και οι νομικές πτυχές της. Lawspot. Retrieved from here.
• Πακτίτη, Μ.Γ. (2021). Δίκαιο και Οικονομικά των «Έξυπνων Συμβολαίων» (Smart Contracts) και Εφαρμογές τους στον Τουρισμό. (Διπλωματική εργασία). Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Retrieved from here.
• Παπαδημόπουλος, Ι. (2020). Η δογματική ένταξη των smart contracts στο δίκαιο των συμβάσεων. Χρονικά Ιδιωτικού Δικαίου, 6, 469-480. Retrieved from here.
• Coase, R.H. (1960, October). The Problem of Social Cost. Journal of Law & Economics, 3, 1-44.
• Hatzis, A. (2006). Civil Contract Law and Economic Reasoning – An Unlikely Pair? In Grundmann, S. & Schauer, M. (eds.). The Architecture of European Codes and Contract Law (pp. 159-191). Kluwer Law International. Retrieved from here.

*H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς  και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων