Καρκίνος και αντιμετώπιση

Ο καρκίνος αποτελεί τη δεύτερη αιτία θανάτου, μετά την καρδιαγγειακή νόσο, στο δυτικό κόσμο. Η επίπτωσή του στον πληθυσμό αυξάνεται και αναμένεται να καταστεί η συχνότερη αιτία θανάτου τα επόμενα, λίγα χρόνια. Η πιθανότητα διάγνωσης καρκίνου στη διάρκεια της ζωής ενός ανθρώπου προσεγγίζει το 40% τόσο στους άντρες, όσο και στις γυναίκες.

Στους άντρες ο συχνότερος καρκίνος είναι ο καρκίνος του προστάτη, ενώ στις γυναίκες ο καρκίνος του μαστού. Στους άντρες οι συχνότερες αιτίες θανάτου από καρκίνο είναι κατά σειρά, ο καρκίνος του πνεύμονα, ο καρκίνος του προστάτη και ο καρκίνος του εντέρου, ενώ στις γυναίκες ο καρκίνος του πνεύμονα, ο καρκίνος του μαστού και ο καρκίνος του εντέρου. Τα τελευταία χρόνια αυξάνονται δραματικά οι θάνατοι από καρκίνο παγκρέατος.

Παράγοντες κινδύνου για ανάπτυξη καρκίνου είναι το κάπνισμα, η παχυσαρκία, η μειωμένη φυσική δραστηριότητα, η μικρή κατανάλωση φρέσκων φρούτων και λαχανικών, η μόλυνση από κάποιους ιούς π.χ. ηπατίτιδας Β και C, HPV κ.λπ. Αυτοί οι παράγοντες κινδύνου προκαλούν μεταλλάξεις σε κρίσιμα γονίδια που σχετίζονται με τον πολλαπλασιασμό και το θάνατο των φυσιολογικών κυττάρων. Οι μεταλλάξεις αυτές είναι στην πλειοψηφία επίκτητες, δηλαδή αποκτώνται στη διάρκεια της ζωής από επίδραση των διαφόρων καρκινογόνων παραγόντων (γνωστών όπως οι παραπάνω ή αγνώστων επί του παρόντος). Υπάρχει όμως και μια μειοψηφία ασθενών στους οποίους οι κρίσιμες αυτές μεταλλάξεις είναι κληρονομούμενες. Οι μεταλλάξεις αυτές μπορούν να ανιχνευθούν εύκολα σήμερα με μια εξέταση αίματος. Άνθρωποι με χαμηλή κοινωνικοοικονομική κατάσταση στις δυτικές κοινωνίες κινδυνεύουν περισσότερο από καρκίνο, προφανώς γιατί εκτίθενται σε περισσότερους παράγοντες κινδύνου.

Παρότι η επίπτωση του καρκίνου αυξάνεται (περισσότερα κρούσματα), η θνησιμότητα από τη νόσο υποχωρεί σταθερά τα τελευταία χρόνια (λιγότεροι θάνατοι). Υποχωρούν οι θάνατοι από καρκίνο πνεύμονα, μαστού προστάτη και εντέρου. Τούτο οφείλεται κυρίως στη διακοπή καπνίσματος αλλά και στην έγκαιρη διάγνωση της νόσου λόγω του πληθυσμιακού ελέγχου (screening) που διενεργείται με μαστογραφία, προσδιορισμό PSA, κολονοσκόπηση, τεστ PAP. Η μείωση της θνησιμότητας από καρκίνο που παρατηρείται σταθερά τα τελευταία χρόνια, οφείλεται εκτός από την έγκαιρη διάγνωση και στην πρόοδο της θεραπευτικής.

Η θεραπεία του καρκίνου περιλαμβάνει τη χειρουργική, την ακτινοθεραπεία και τις συστηματικές θεραπείες δηλαδή τα φάρμακα. Όσον αφορά τις συστηματικές θεραπείες, στις οποίες και θα επικεντρωθούμε, σήμερα έχουμε διαθέσιμες: α) διάφορες χημειοθεραπείες (κυτταροστατικά φάρμακα) β) στοχεύουσες θεραπείες και γ) ανοσοθεραπεία:.

1. Η χημειοθεραπεία σκοτώνει αδιάκριτα τόσο τα κακοήθη, όσο και τα φυσιολογικά κύτταρα, δρώντας στο DNA των κυττάρων. Στερείται δηλαδή εκλεκτικότητας και για τον λόγο αυτό έχει διάφορες παρενέργειες π.χ. μυελοτοξικότητα (αναιμία, λευκοπενία, θρομβοπενία), ναυτία, διάρροιες, αλωπεκία κ.λπ. Σήμερα διαθέτουμε πολύ καλά υποστηρικτικά φάρμακα που μειώνουν τις παρενέργειες της χημειοθεραπείας, όπως αυξητικούς παράγοντες των κυττάρων του αίματος, ισχυρά αντιεμετικά κ.λπ. Έτσι πλέον η εφαρμογή της χημειοθεραπείας δεν είναι η επώδυνη εμπειρία του παρελθόντος. Οι περισσότεροι ασθενείς που υποβάλλονται σε χημειοθεραπεία μπορούν να αντεπεξέρχονται στις καθημερινές τους δραστηριότητες ικανοποιητικά (οικογενειακές υποχρεώσεις, μη χειρωνακτική εργασία). Ένα δεύτερο πρόβλημα σχετιζόμενο με τη χημειοθεραπεία, πέραν της τοξικότητας, είναι η ανάπτυξη φαρμακευτικής αντοχής (αντίστασης) με συνέπεια τη μη δραστικότητα. Στην περίπτωση αυτή μπορούμε να αλλάξουμε τα κυτταροστατικά φάρμακα ή να αλλάξουμε το είδος θεραπείας.
2. Την τελευταία 20ετία, η αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου DNA, η καλύτερη κατανόηση των μοριακών μηχανισμών που σχετίζονται με τον καρκίνο, καθώς και η πρόοδος της βιοτεχνολογίας επέτρεψαν τη δημιουργία «έξυπνων» ή «βιολογικών» φαρμάκων που στοχεύουν τη διαδικασία της καρκινογένεσης σε κάποιο κρίσιμο σημείο και για το λόγο αυτό λέγονται στοχεύουσες θεραπείες. Η πρώτη μορφή στοχεύουσας θεραπείας είναι η ορμονοθεραπεία και είναι πιο παλιά. Οι στοχεύουσες θεραπείες γενικά έχουν λιγότερες παρενέργειες από τη χημειοθεραπεία. Η στόχευση όμως κάποιων μονοπατιών που σχετίζονται με την καρκινογένεση δεν λύνει το πρόβλημα, διότι το φαινόμενο της καρκινογένεσης είναι αρκετά περίπλοκο. Υπάρχει «διαφυγή» των καρκινικών κυττάρων μέσω ενεργοποίησης άλλων μονοπατιών και έτσι αναπτύσσεται αντοχή και στις στοχεύουσες θεραπείες, οπότε πρέπει να αλλάζουμε το είδος θεραπείας.
3. Τα τελευταία χρόνια έχει αναπτυχθεί ιδιαιτέρως η ανοσοθεραπεία. Το ανοσοποιητικό σύστημα του καρκινοπαθούς δεν αναγνωρίζει τα καρκινικά κύτταρα ως ξένα κύτταρα και δεν τα καταστρέφει. Ένας μηχανισμός, που οδηγεί στην αδράνεια του ανοσοποιητικού, είναι η ανάπτυξη κάποιων «φρένων» στην ανοσολογική απάντηση. Μια σειρά φαρμάκων που απελευθερώνουν αυτά τα «φρένα» έχει παραχθεί τα τελευταία χρόνια με ιδιαίτερα καλά αποτελέσματα σε πολλούς όγκους. Έτσι τα κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος (λεμφοκύτταρα, μακροφάγα κ.λπ.) επιτίθενται εναντίον των καρκινικών κυττάρων και τα εξολοθρεύουν, δηλαδή αποκαθίσταται η ανοσοεπαγρύπνηση.

Η ανοσοθεραπεία έχει παρενέργειες αλλά γενικώς λιγότερες, και πιο ήπιες από τη χημειοθεραπεία. Η ανοσοθεραπεία δίδεται μόνη της αλλά και σε συνδυασμό με τη χημειοθεραπεία. Επιπλέον, γίνονται προσπάθειες ανάπτυξης και άλλων μορφών ανοσοθεραπείας πέραν εκείνης που απελευθερώνει τα «φρένα» της ανοσολογικής απάντησης.

Τόσο στις στοχεύουσες θεραπείες όσο και στην ανοσοθεραπεία γίνεται προσπάθεια εξατομίκευσης της θεραπείας με την ανίχνευση στον όγκο του ασθενούς ή στα κυκλοφορούντα καρκινικά κύτταρα, κάποιου «βιοδείκτη». Οι «βιοδείκτες» είναι συνήθως πρωτεΐνες ή μεταλλάξεις σε γονίδια που υποδηλώνουν αυξημένη ευαισθησία στη συγκεκριμένη θεραπεία. Έτσι μπορούμε να χορηγήσουμε τα συγκεκριμένα φάρμακα (στοχεύουσες θεραπείες και ανοσοθεραπεία) στους ασθενείς που έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να ανταποκριθούν.

Είναι αλήθεια ότι τα τελευταία χρόνια έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος της φαρμακευτικής αγωγής στην ογκολογία. Εξίσου όμως αληθεύει ότι η καρκινογένεση είναι πολύ περίπλοκο φαινόμενο, ο καρκίνος αναπτύσσει αντοχή στις θεραπείες που χορηγούμε και μπορεί και «μεταμορφώνεται».

Αν θέλουμε να διακρίνουμε τις διάφορες μορφές καρκίνου ως προς την πρόγνωσή τους, θα λέγαμε ότι μπορούμε να διακρίνουμε 3 ομάδες:

• Η πρώτη ομάδα ιάται μετά το αρχικό χειρουργείο και κάποια προληπτική θεραπεία (χημειοθεραπεία, στοχεύουσα θεραπεία, ανοσοθεραπεία).
• Η δεύτερη ομάδα δεν ιάται αλλά μεταπίπτει σε χρονιότητα και χρειάζεται τη μία θεραπεία μετά την άλλη.
• Η τρίτη ομάδα έχει περιορισμένη επιβίωση παρά τις θεραπείες μας.

Ο καρκίνος είναι μια σύγχρονη μάστιγα. Χρειάζεται συνεργασία γιατρών, πολιτείας, φορέων, τοπικής αυτοδιοίκησης, εκκλησίας κ.λπ. Οφείλουμε συμπαράσταση και στήριξη στους καρκινοπαθείς και στις οικογένειές τους. Χρειάζεται να γίνουν πολλά βήματα για τον περιορισμό τής γραφειοκρατίας, τη χορήγηση μορφίνης κατ' οίκον, την παροχή νοσηλευτικής υπηρεσίας στο σπίτι, την ίδρυση μονάδων φροντίδας καρκινοπαθών (Hospice) εκτός νοσοκομείων.

*Άρθρο του Χρήστου Χριστοδούλου, Παθολόγου - Ογκολόγου, Διευθυντή Β' Ογκολογικής Κλινικής Metropolitan.