Τα παιδιά ως θύματα: Το δικαίωμα στην κοινωνική επανένταξη και την σωματική/ψυχική αποκατάσταση

Η 20ή Νοεμβρίου έχει καθιερωθεί ως η Παγκόσμια Ημέρα για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Η ημερομηνία αυτή δεν είναι τυχαία, καθώς την 20^η Νοεμβρίου του 1959 υιοθετήθηκε η Διακήρυξη για τα Δικαιώματα του Παιδιού.

Η προστασία των παιδιών και των δικαιωμάτων που απολαύνουν έχουν αποτελέσει αντικείμενο ρύθμισης πλήθους διεθνών νομοθετικών κειμένων, κάτι που αναδεικνύει τη σημαντικότητα του ζητήματος. Το σπουδαιότερο ίσως διεθνές κείμενο που αφορά στην προστασία των δικαιωμάτων των παιδιών είναι η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (UN Convention on the Rights of the Child), που υπεγράφη το 1989, τέθηκε σε ισχύ το 1990 και κυρώθηκε από την Ελλάδα με το Ν. 2101/1992. Βάσει του άρθρου 1 της ανωτέρω Σύμβασης, ως παιδί νοείται κάθε άνθρωπος που δεν έχει συμπληρώσει το 18ο έτος της ηλικίας του, με εξαίρεση τις περιπτώσεις που η ενηλικίωση επέρχεται νωρίτερα, σύμφωνα με το εκάστοτε εσωτερικό δίκαιο.

Στη μελέτη που ακολουθεί, θα μας απασχολήσει ένα συγκεκριμένο δικαίωμα των παιδιών: το δικαίωμα των παιδιών-θυμάτων στην ομαλή σωματική και ψυχική αποκατάσταση και κοινωνική επανένταξη.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ-ΘΥΜΑΤΟΣ

Το συγκεκριμένο δικαίωμα κατοχυρώνεται στο άρθρο 39 της Διεθνούς Σύμβασης. Συγκεκριμένα, ορίζεται ότι τα συμβαλλόμενα κράτη πρέπει να λαμβάνουν όλα τα απαραίτητα μέτρα, ώστε κάθε παιδί-θύμα να επανεντάσσεται ομαλά στην κοινωνία, αλλά και να αποκαθίστανται οι σωματικές ή/και ψυχικές βλάβες που έχει υποστεί. Γίνεται αναφορά σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, ήτοι η παραμέληση, κακοποίηση, εκμετάλλευση και ο βασανισμός οποιασδήποτε μορφής, αλλά και κάθε μορφή απάνθρωπης, σκληρής και ταπεινωτικής μεταχείρισης, τιμωρίας ή ένοπλης σύρραξης. Τέλος, οι διαδικασίες αποκατάστασης και επανένταξης πρέπει να συντελούνται σε περιβάλλον ευνοϊκό για την υγεία, την αυτοεκτίμηση και την αξιοπρέπεια του παιδιού-θύματος.

Ποιο είναι, όμως, το παιδί-θύμα; Την απάντηση δίνει το Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα, στον Πρότυπο Νόμο για τη Δικαιοσύνη σε ζητήματα παιδιών-θυμάτων και μαρτύρων εγκληματικών πράξεων. Το παιδί-θύμα είναι οποιοδήποτε ανθρώπινο ον κάτω των 18 ετών, που έχει υπάρξει θύμα ή μάρτυρας ενός εγκλήματος, ανεξαρτήτως του ρόλου του στην πράξη ή τη δίωξη του δράστη. Φαίνεται, λοιπόν, ότι ο όρος αυτός αφορά όχι μόνο παιδιά που έχουν υπάρξει τα ίδια θύματα εγκληματικών πράξεων, αλλά και εκείνα που έχουν δει με τα ίδια τους τα μάτια να τελείται κάτι τέτοιο.

Τα παιδιά είναι, κατά γενική ομολογία, τα πιο ευάλωτα στο έγκλημα, ενώ η εξάρτηση από το περιβάλλον τους καθιστά συνήθως δύσκολη τη διαφυγή τους σε περιπτώσεις κακοποίησης και εν γένει τέλεσης εγκληματικών πράξεων σε βάρος τους ή ενώπιόν τους. Η πιο σοβαρή συνέπεια της όλης κατάστασης είναι η περαιτέρω θυματοποίησή τους, την οποία υφίστανται κυρίως παιδιά-θύματα σεξουαλικής κακοποίησης, τα λεγόμενα “πολυ-θύματα”/”poly-victims” (Gal, 2011).

Ορισμένες εγκληματικές πράξεις που συχνά υφίστανται τα παιδιά είναι (Brewster & McLaughlin, 2014):

1. παραμέληση και κακοποίηση,
2. σεξουαλική κακοποίηση, η οποία σε μεγάλα ποσοστά λαμβάνει χώρα εντός του οικείου περιβάλλοντος του παιδιού
3. εγκλήματα τελούμενα μέσω διαδικτύου, λ.χ. παιδική πορνογραφία,
4. εμπορία παιδιών με σκοπό τη σεξουαλική εκμετάλλευση (child sex trafficking)
5. μορφές παρενόχλησης και κακοποίησης στα πλαίσια της σχολικής ζωής (bullying)
6. βία που ασκείται από ερωτικό σύντροφο (στις περιπτώσεις εφήβων)
7. εμμονική παρακολούθηση/καταδίωξη (stalking)
8. απαγωγή.

Στα ανωτέρω, θα πρέπει να προστεθεί και η παιδική εργασία. 

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΩΣ ΘΥΜΑΤΑ ΕΝΟΠΛΩΝ ΣΥΡΡΑΞΕΩΝ

Όπως αναφέρεται ξεκάθαρα στο άρθρο 39 της Διεθνούς Σύμβασης, η θυματοποίηση των παιδιών στοιχειοθετείται και σε περιπτώσεις ενόπλων συρράξεων. Εδώ, πέραν των σχετικών νομοθετικών κειμένων για τα δικαιώματα των παιδιών, λαμβάνονται υπόψη και οι κανόνες του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, που εφαρμόζεται σε καταστάσεις πολέμου.

Παράλληλα, ιδιαίτερα σημαντικό είναι και το Προαιρετικό Πρωτόκολλο στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού σχετικά με την ανάμειξη των παιδιών σε ένοπλες συρράξεις. Σύμφωνα με το άρθρο 1, στόχος του αποτελεί η λήψη των αναγκαίων μέτρων από τα συμβαλλόμενα κράτη, ώστε μέλη των ενόπλων δυνάμεων που δε έχουν συμπληρώσει το 18^ο έτος της ηλικίας τους, να μην έχουν καμία συμμετοχή σε εχθροπραξίες, Τα συμβαλλόμενα κράτη οφείλουν να αυξήσουν το ελάχιστο όριο εθελοντικής κατάταξης, από εκείνο που ορίζεται στο άρθρο 38 παρ. 3 της Σύμβασης (15 έτη). Παράλληλα, οφείλουν να καταθέσουν μια δεσμευτική διακήρυξη, με την κύρωση του Πρωτοκόλλου, όπου θα καθορίζεται η ελάχιστη ηλικία εθελοντικής κατάταξης στις ένοπλες δυνάμεις, ενώ θα περιγράφονται και οι εγγυήσεις για τον εθελοντικό χαρακτήρα της.

Τα παιδιά μπορούν να θυματοποιηθούν με ποικίλους τρόπους στη διάρκεια ενόπλων συρράξεων, είτε ως “παράπλευρες απώλειες” είτε στα πλαίσια διεθνών εγκλημάτων. Είναι συχνό φαινόμενο τα παιδιά να υφίστανται σεξουαλική κακοποίηση στα πλαίσια πολέμου, όπως και διάφορες μορφές στέρησης, λ.χ. τροφής, εκπαίδευσης, οικογένειας, ενώ παραβιάζονται θεμελιώδη δικαιώματά τους, όπως το δικαίωμα στη ζωή. Το γεγονός ότι, πολλές φορές, μια ένοπλη σύρραξη διαρκεί όσο η παιδική ηλικία, συνεπάγεται πολλαπλές και συνεχείς κακοποιήσεις και διακοπή της ομαλής σωματικής και ψυχικής ανάπτυξης του παιδιού (Robinson, 2012).

ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΑ-ΘΥΜΑΤΑ

Είναι αυτονόητο ότι οι φορείς του επίσημου κοινωνικού ελέγχου (αστυνομία, εισαγγελίες, δικαστήρια) θα πρέπει να δείχνουν ιδιαίτερη λεπτότητα και ευαισθησία, όταν έχουν να κάνουν με παιδιά-θύματα. Είναι ιδιαίτερα επώδυνο και δύσκολο για ένα παιδί να περιγράψει τα προσωπικά του βιώματα ή τα γεγονότα που αντίκρυσε, κυρίως αν ο δράστης είναι από το οικείο περιβάλλον του παιδιού, ειδικά δέ αν ζούσε μαζί του τη στιγμή της εγκληματικής πράξης (Brewster & McLaughlin, 2014).

Στον Πρότυπο Νόμο για τη δικαιοσύνη σε ζητήματα παιδιών-θυμάτων και μαρτύρων εγκληματικών πράξεων, και συγκεκριμένα στο άρθρο 2, αναφέρονται ορισμένα σημαντικά πράγματα που αναδεικνύουν την ιδιαίτερη φύση της ιδιότητας του παιδιού-θύματος στο πλαίσιο της δικαιοσύνης:

1. η αντιμετώπιση του παιδιού-θύματος μακριά από φυλετικές, θρησκευτικές, πολιτισμικές κλπ διακρίσεις σε βάρος των γονέων ή των επιτρόπων του (παρ. 1)
2. η αντιμετώπιση του παιδιού-θύματος με ευαισθησία και διακριτικότητα, με τέτοιο τρόπο ώστε να διασφαλιστεί η αξιοπρέπειά του καθόλη την προδικασία και κύρια διαδικασία (παρ. 2)
3. ελάχιστη παρέμβαση στην ιδιωτική ζωή του παιδιού (παρ. 3)
4. προστασία της ιδιωτικότητας του παιδιού-θύματος (παρ. 4)
5. απαγόρευση δημοσιοποίησης πληροφοριών που οδηγούν στην αναγνώριση του παιδιού-θύματος, χωρίς την άδεια του Δικαστηρίου (παρ. 5)
6. δικαίωμα του παιδιού να εκφράζει ελεύθερα τις σκέψεις και τις απόψεις του, και δυνατότητα συμβολής στη λήψη αποφάσεων που αφορούν τη ζωή του (παρ. 6).

Χαρακτηριστικές είναι δύο διατάξεις του ελληνικού Ποινικού Κώδικα, που προβλέπουν την προστασία του ανηλίκου θύματος. Η πρώτη είναι το άρθρο 352Α (“Ψυχοδιαγνωστική εξέταση και θεραπεία του δράστη και του θύματος εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας και της οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής”). Στην παρ. 4, αναφέρεται πώς μπορεί να διαταχθεί η απομάκρυνση του υπαιτίου από το περιβάλλον του θύματος ή η μεταφορά του θύματος σε ασφαλές περιβάλλον, όπως και η απαγόρευση επικοινωνίας μεταξύ θύματος και δράστη. Η δεύτερη διάταξη είναι το άρθρο 352Β, όπου, σε περιπτώσεις εγκλημάτων κατά της γενετήσιας ελευθερίας και οικονομικής εκμετάλλευσης της γενετήσιας ζωής (π.χ. βιασμός, μαστροπεία), θα πρέπει να προστατεύεται η ταυτότητα του ανηλίκου θύματος. Αυτό ισχύει από την καταγγελία της πράξης μέχρι την έκδοση αμετάκλητης καταδικαστικής απόφασης, και ο υπαίτιος τέτοιας πράξης τιμωρείται με φυλάκιση έως 2 έτη.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Παιδί-θύμα, λοιπόν, είναι τόσο εκείνο σε βάρος του οποίου τελείται μια εγκληματική πράξη, όσο και εκείνο που εκτίθεται σε μια εγκληματική πράξη και γίνεται μάρτυράς της. Από όλα τα παραπάνω φαίνεται πως κάθε παιδί που υφίσταται οποιαδήποτε μορφή παρενόχλησης, κακοποίησης ή οποιαδήποτε άλλη εγκληματική πράξη, πρέπει να αντιμετωπίζεται με χαρακτηριστική ευαισθησία και προσοχή. Τραυματικά γεγονότα που συμβαίνουν κατά την παιδική ηλικία, μπορούν να προκαλέσουν μόνιμο τραύμα στην μετέπειτα ζωή του θύματος, ειδικά στις περιπτώσεις σεξουαλικής κακοποίησης (Knight, 2009). Σημαντική είναι η διακριτική αντιμετώπιση των παιδιών στα πλαίσια της δικαιοσύνης, καθώς η εξιστόρηση των τραυματικών περιστατικών που βίωσαν ή είδαν, μπορεί να οδηγήσει σε δευτερογενή θυματοποίηση: αυτή είναι αποτέλεσμα της επαφής του θύματος με τρίτα πρόσωπα, συνήθως τους φορείς απονομής δικαιοσύνης, και προκύπτει από την εξιστόρηση των γεγονότων, που οδηγεί σε ακόμη μεγαλύτερο τραύμα -ειδικά αν δεν υπάρξει ο κατάλληλος χειρισμός από την πλευρά των υπευθύνων.

Έχει υποστηριχθεί ότι μια καλή εναλλακτική λύση, ώστε το παιδί να αποφύγει τη δευτερογενή θυματοποίηση, είναι η συμμετοχή σε πρακτικές αποκαταστατικής δικαιοσύνης/restorative justice, με κυριότερες τη διαμεσολάβηση μεταξύ δράστη-θύματος (victim-offender mediation), τις οικογενειακές συνδιασκέψεις (family group conferencing) και τους κύκλους ίασης (healing circles) και καταδίκης (sentencing circles) (Gal, 2011). Αναφέρεται ότι προσφέρουν μια ευκαιρία συνδιαλλαγής μεταξύ του δράστη και του θύματος και δίνουν τη δυνατότητα στο θύμα να ακουστεί η φωνή του (κάτι που σπάνια συμβαίνει δια της δικαστικής οδού, καθώς πρωταρχικός στόχος είναι η κρίση της ενοχής ή μη του δράστη). Αν και φαίνεται οξύμωρο, πολλά προγράμματα αποκαταστατικής δικαιοσύνης έχουν σημειώσει επιτυχία σε περιπτώσεις παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης, αλλά και οικογενειακών προβλημάτων (Gal, 2011). Φυσικά, όπως και στον “παραδοσιακό” τρόπο απονομής δικαιοσύνης, χρειάζεται κατάλληλος χειρισμός και προσοχή, κατά βάση από ειδικά εκπαιδευμένα άτομα. Διαφορετικά, οι συνέπειες για το θύμα μπορεί να είναι άσχημες.

Ας ελπίσουμε ότι κάθε ημέρα, και όχι μόνο η 20ή Νοεμβρίου, θα φέρνει την ανθρωπότητα ένα βήμα πιο κοντά στην προστασία της παιδικής ηλικίας, της αθωότητας και της γενικότερης ευημερίας των παιδιών... 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Brewster, M.P. & McLaughlin, A. (2014). Child Victims. Σε Albanese, J.S. (ed.). The Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice. First Edition. New Jersey: John Wiley & Sons Publishing. 
• Gal, T. (2011). Child Victims and Restorative Justice: A Needs-Rights Model. New York: Oxford University Press. Ανακτήθηκε από εδώ  (τ.ε.: 14.11.2020)
• Knight, C. (2009). Introduction to Working with Adult Survivors of Childhood Trauma: Techniques and Strategies. California: Thomson Brooks/Cole. Ανακτήθηκε από εδώ  (τ.ε.: 14.11.2020) 
• Robinson. J.A. (2012). “The Right of Child Victims of Armed Conflict to Reintegration and Recovery”. Potchefstroom Electronic Law Journal, 15(1), pp. 46-101. Ανακτήθηκε από εδώ (τ.ε.: 14.11.2020).

ΔΙΕΘΝΗ ΚΕΙΜΕΝΑ-ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΔΡΑΣΕΙΣ

• UN Commission on Human Rights, Convention on the Rights of the Child., 7 March 1990, E/CN.4/RES/1990/74. United Nations. Ανακτήθηκε από εδώ (τ.ε.: 14.11.2020)
• United Nations Office of the High Commissioner for Human Rights (2000). Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on the involvement of children in armed conflict. Volume 2173, A-27531. Ανακτήθηκε από εδώ (τ.ε.: 19.11.2020)
• United Nations Office on Drugs and Crime (2009). Justice in Matters involving Child Victims and Witnesses of Crime: Model Law and Related Commentary. New York: United Nations. Ανακτήθηκε από εδώ (τ.ε.: 14.11.2020)

*H SAFIA (Student Association For International Affairs) δεν υιοθετεί ως Οργανισμός πολιτικές θέσεις. Οι απόψεις που δημοσιεύονται στο The SAFIA Blog αποδίδονται αποκλειστικά στους συγγραφείς  και δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα τις απόψεις του Σωματείου, του Διοικητικού Συμβουλίου ή των κατά περίπτωση και καθ’ οιονδήποτε τρόπο συνεργαζόμενων φορέων.