Αλλαγή ώρας: Όταν ο χρόνος μετρούσε από το Αστεροσκοπείο - Πώς οι ωρολογοποιοί της Αθήνας "έπαιρναν ώρα" τον 19ο αιώνα

της Αρετής Γιαλουσάκη

Στα τέλη του 19ου αιώνα, η έννοια του «σωστού χρόνου» δεν ήταν καθόλου αυτονόητη. Κάθε ρολόι —είτε ήταν στο χέρι, είτε σε δημόσιο κτίριο— μπορούσε να δείχνει διαφορετική ώρα. Χωρίς ράδιο σήματα, τηλεφωνικές γραμμές ή δορυφόρους, η ακριβής ώρα ήταν υπόθεση ανθρώπων και επιστημονικών οργάνων.

Τότε, οι ωρολογοποιοί της Αθήνας και του Πειραιά είχαν έναν μοναδικό τρόπο να διασφαλίζουν την ακρίβεια: ανέβαιναν κάθε απόγευμα στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, για να ρυθμίσουν τα ρολόγια τους με βάση τις παρατηρήσεις των αστρονόμων. Από τις 3 έως τις 4 το απόγευμα, το Αστεροσκοπείο λειτουργούσε σαν «κέντρο συγχρονισμού» της πόλης — το απόλυτο σημείο αναφοράς για τον χρόνο.

Το Αστεροσκοπείο, το «κέντρο χρόνου» της πρωτεύουσας

Η υπηρεσία αυτή δεν αφορούσε μόνο τους τεχνίτες. Από το 1860 και μετά, το Αστεροσκοπείο παρείχε ακριβή χρονικά δεδομένα σε δημόσιες υπηρεσίες, ναυτικές αρχές, καταστήματα και φυσικά στους ωρολογοποιούς που εξαρτιόνταν από την ακρίβεια για την αξιοπιστία τους.

Κάθε μεσημέρι, οι καμπάνες των εκκλησιών αντηχούσαν συντονισμένες με την υποστολή της σημαίας στο Αστεροσκοπείο — ένα σιωπηλό αλλά καθημερινό «σήμα» στους κατοίκους της Αθήνας ότι είχε σημάνει 12.00 ακριβώς. Για τους Αθηναίους, ο χρόνος δεν ήταν απλώς συνήθεια· ήταν ένα τελετουργικό που συνέδεε την πόλη με τον ουρανό.

Από τις καμπάνες στα ηλεκτρικά ρολόγια

Με την είσοδο στη νέα εποχή, η ανάγκη για ακρίβεια έγινε επιτακτική. Το Αστεροσκοπείο πρότεινε στον Δήμο Αθηναίων να τοποθετηθεί δίκτυο ηλεκτρικών ρολογιών, όλα συνδεδεμένα με τον κεντρικό μηχανισμό του. Ήταν μια πρωτοποριακή ιδέα για την εποχή — ένας πρόδρομος του σημερινού «συγχρονισμού μέσω GPS».

Αρχικά η πρόταση απορρίφθηκε λόγω κόστους, αλλά το 1892 η Αθήνα έκανε το μεγάλο βήμα. Με δωρεά του ευεργέτη Νικολάου Ζαρίφη, τοποθετήθηκαν 17 ηλεκτρικά ρολόγια σε καίρια σημεία της πόλης — όλα συντονισμένα από το Αστεροσκοπείο. Από εκείνη τη χρονιά, η πρωτεύουσα απέκτησε έναν ενιαίο, επίσημο χρόνο, που σήμανε το τέλος της «χρονικής αναρχίας» των προηγούμενων δεκαετιών.

Η εποχή που “παίρναμε ώρα” με ένα τηλεφώνημα

Πολλά χρόνια αργότερα, καθώς η τεχνολογία προχωρούσε, οι πολίτες δεν χρειάζονταν πλέον να κοιτάζουν το Αστεροσκοπείο ή τα δημόσια ρολόγια. Από τα μέσα του 20ού αιώνα, η «Αυτόματη Ανακοίνωση Ώρας» έγινε η νέα συνήθεια. Με ένα απλό τηλεφώνημα —στο γνωστό 141— μπορούσε κανείς να ακούσει τη φωνή που ανήγγειλε με απόλυτη ακρίβεια την ώρα και τα λεπτά.

Για δεκαετίες, αυτή η υπηρεσία αποτέλεσε το νέο σημείο συγχρονισμού για νοικοκυριά, επαγγελματίες, ακόμα και για δημόσιες υπηρεσίες. Ήταν η φυσική συνέχεια μιας παράδοσης που ξεκίνησε στον 19ο αιώνα: η αναζήτηση της σωστής ώρας, είτε μέσα από τα άστρα είτε μέσα από την τηλεφωνική γραμμή.

Η Αθήνα του χρόνου και των άστρων

Η ιστορία αυτή θυμίζει πόσο διαφορετικά αντιλαμβανόταν ο κόσμος τον χρόνο πριν από έναν αιώνα. Για τους Αθηναίους του 19ου αιώνα, το ρολόι δεν ήταν απλώς εργαλείο, αλλά σύμβολο προόδου, επιστήμης και αξιοπιστίας. Κάθε δείκτης που κινούνταν, κάθε χτύπος ρολογιού, κουβαλούσε κάτι από το φως των άστρων που έβλεπαν οι επιστήμονες του Αστεροσκοπείου.

Και ίσως, μέσα σε εκείνο το τελετουργικό του συγχρονισμού, να γεννήθηκε η πρώτη οργανωμένη αίσθηση ότι ο χρόνος ανήκει σε όλους — αρκεί να τον μετράς σωστά.