Το "μεγάλο φαγοπότι" των ευρωπαϊκών κονδυλίων για το μεταναστευτικό στη Λιβύη
Δεκάδες εκατομμύρια ευρώ που δόθηκαν στις λιβυκές αρχές για προγράμματα προστασίας ευάλωτων μεταναστών και διαχείρισης συνόρων στη Λιβύη, όχι μόνο δεν έπιασαν τόπο, αλλά εξοπλισμός -όπως αυτοκίνητα, λεωφορεία, σκάφη- και έργα που έγιναν με αυτά ενδέχεται να χρησιμοποιήθηκαν από “ανεπίσημους φορείς” και για “μη επιδιωκόμενους σκοπούς”, σύμφωνα με πόρισμα του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου που ολοκληρώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2024. Μάλιστα, οι ευρωπαίοι ελεγκτές ήρθαν αντιμέτωποι με το εξής παράδοξο: η λιβυκή αρχή που διαχειρίζεται τα κέντρα μεταναστών έκλεισε ορισμένα από αυτά και δεν ήταν σε θέση να τους ενημερώσει ποιος είναι πλέον υπεύθυνος για τα κτίρια που είχαν χρηματοδοτηθεί από ευρωπαϊκά κονδύλια.
“Δεν μπορέσαμε να επισκεφθούμε κανένα από τα κέντρα που χρηματοδοτήθηκαν από το Ταμείο, καθώς οι λιβυκές αρχές δεν μας χορήγησαν την απαραίτητη άδεια”, ανέφεραν στο πόρισμά τους. Για τα κέντρα σημείωναν επίσης ότι “μπορεί να ελέγχονται από άλλους “ανεπίσημους” παράγοντες που εμπλέκονται σε δραστηριότητες παράνομης διακίνησης”.
Χάρης Καρανίκας
Στις 8 Ιουλίου η ευρωπαϊκή αντιπροσωπεία αποτελούμενη από τον Επίτροπο Εσωτερικών Υποθέσεων και Μετανάστευσης Μάγκνους Μπρούνερ, τον Έλληνα υπουργό Μετανάστευσης Θάνο Πλεύρη και τους ομολόγους του από την Ιταλία και την Μάλτα, κατά την άφιξή τους στο αεροδρόμιο της Βεγγάζης, αφού πρώτα είχαν επισκεφθεί την “αντίπαλη” Τρίπολη, κηρύχθηκαν “ανεπιθύμητα πρόσωπα” και τους ζητήθηκε να εγκαταλείψουν το λιβυκό έδαφος. Σκοπός της επίσκεψής τους ήταν η προώθηση της συνεργασίας στον τομέα της μετανάστευσης εν μέσω μιας απότομης αύξησης των αναχωρήσεων μεταναστών από τις ακτές της Λιβύης. Σε ανακοίνωσή της η Βεγγάζη ανέφερε ότι υπήρξε “κατάφωρη παραβίαση”, καθώς η ευρωπαϊκή αποστολή δεν σεβάστηκε τους διπλωματικούς κανόνες.
Λίγες ώρες πριν την εκδίωξη της αποστολής, ευρωπαϊκές πηγές ξεκαθάριζαν ότι η Κομισιόν δεν σκοπεύει να δεσμευθεί άμεσα για την εκταμίευση νέων ευρωπαϊκών κονδυλίων προς τη Λιβύη σε σχέση με το μεταναστευτικό και ότι στόχος της επίσκεψης ήταν η εξασφάλιση στενότερης συνεργασίας με τις αρχές και των δύο πλευρών. Ωστόσο, άφηναν ανοικτό το ενδεχόμενο σε μεταγενέστερη φάση να δοθούν επιπρόσθετα χρήματα, εφόσον διαπιστωθούν συγκεκριμένες ανάγκες. Ήδη, φωνές στην Κομισιόν έκαναν λόγο για πιθανή εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού από τη Λιβύη για πολιτικούς σκοπούς.
Την επόμενη ημέρα της εκδίωξης της ευρωπαϊκής αποστολής από την κυβέρνηση της Ανατολικής Λιβύης, που λειτουργεί υπό τον έλεγχο του Χαλίφα Χαφτάρ, σε προσχέδιο εγγράφου στα πλαίσια του επταετούς προϋπολογισμού της ΕΕ από το 2028 έως το 2034, φέρεται να αναφερόταν ότι οι αφρικανικές χώρες, εάν θέλουν να συνεχίσουν να λαμβάνουν αναπτυξιακή βοήθεια, θα πρέπει να θέσουν υπό έλεγχο τις αναχωρήσεις μεταναστών. Στην επίσημη πρόταση προϋπολογισμού που ανακοινώθηκε στις 16 Ιουλίου δεν υπήρχε κάποια διατύπωση με τόσο μεγάλη σαφήνεια. “Στο πλαίσιο ενός ολοένα και πιο ασταθούς και εξελισσόμενου διεθνούς τοπίου, η ΕΕ θα εδραιώσει και θα στοχεύσει καλύτερα τη χρηματοδότηση της εξωτερικής δράσης της.
Για τον σκοπό αυτό, το πρόγραμμα “Global Europe”, αξίας 200 δισεκατομμυρίων ευρώ, θα καταστήσει τη χρηματοδότηση της εξωτερικής δράσης της ΕΕ απλούστερη, πιο ευέλικτη, πιο εστιασμένη και πιο αποτελεσματική σε όλες τις βασικές προτεραιότητες (…) Το πρόγραμμα “Global Europe” θα παράσχει ένα συνεκτικό πακέτο υποστήριξης στις υποψήφιες χώρες, με σκοπό την επιτάχυνση της ευθυγράμμισής τους με τις αξίες, τους νόμους, τους κανόνες, τα πρότυπα, τις πολιτικές και τις πρακτικές της ΕΕ - το κεκτημένο - μέσω της υιοθέτησης και εφαρμογής σχεδίων βασισμένων στις επιδόσεις (…) Το “Global Europe” θα συμπεριλάβει τη δυνατότητα σύνδεσης της αιρεσιμότητας με το κράτος δικαίου και τις αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα αντίστοιχα προγράμματα μεταρρυθμίσεων”, αναφέρεται. Για την περίοδο 2021-2027, το ίδιο πρόγραμμα είχε μπάτζετ περίπου 80 δισεκατομμύρια ευρώ, λιγότερο από το μισό σε σχέση με αυτό που έχει προταθεί για την περίοδο 2028-2034.
Η σύνδεση “επιδόσεων” με την εκταμίευση των κονδυλίων στον νέο προτεινόμενο ευρωπαϊκό προϋπολογισμό είναι μία μεγάλη αλλαγή από το τρέχον μοντέλο βοήθειας, το οποίο σε μεγάλο βαθμό παρέχεται χωρίς όρους. Από το 2015 έως και το 2023, σύμφωνα με επίσημα στοιχεία της ΕΕ, η Λιβύη έλαβε περισσότερα από 700 εκατομμύρια ευρώ για δράσεις που σχετίζονται με τη μετανάστευση. Από αυτά, 465 εκατομμύρια δόθηκαν την επταετία 2015-2021 μέσω του Ταμείου ‘Εκτακτης Ανάγκης της ΕΕ για την Αφρική, με την μερίδα του λέοντος των συγκεκριμένων κονδυλίων να προορίζεται “για προστασία ευάλωτων μεταναστών” καθώς και για “διαχείριση συνόρων” - συγκεκριμένα, για προστασία δόθηκαν 237 εκατομμύρια και για τα σύνορα 59 εκατομμύρια. “Το Ταμείο συνέβαλε σημαντικά στην εθελοντική επιστροφή άνω των 56.500 μεταναστών στις χώρες προέλευσής τους με υποστήριξη επανένταξης και την απομάκρυνση περισσότερων από 7.500 προσφύγων και αιτούντων άσυλο από τη Λιβύη.
Περισσότερα από 400.000 μη διατροφικά είδη και κιτ υγιεινής έχουν διανεμηθεί σε πρόσφυγες και ευάλωτους μετανάστες με τη μορφή άμεσης βοήθειας έκτακτης ανάγκης”, αναφερόταν στα πεπραγμένα για τις δράσεις του Ταμείου όσον αφορά στη Λιβύη. Επιπλέον, για τη διαχείριση των συνόρων, το Ταμείο εμφανιζόταν να έχει χρηματοδοτήσει την εκπαίδευση 142 μελών της Γενικής Διοίκησης για την Ασφάλεια των Παράκτιων Περιοχών (GACS) σε θέματα όπως οι δεξιότητες πλοήγησης και τα ανθρώπινα δικαιώματα, να έχει παραδόσει 30 SUV και 10 λεωφορεία στις αρμόδιες λιβυκές αρχές, καθώς και να έχει ανακατασκευάσει τρία σκάφη της GACS.
Τα συγκεκριμένα προγράμματα του Ταμείου Έκτακτης Ανάγκης της ΕΕ για την Αφρική μπήκαν, ανάμεσα σε άλλα, στο μικροσκόπιο του ΕυρωπαΪκού Ελεγκτικού Συνεδρίου, της ανώτατης εποπτικής αρχής δαπανών που ελέγχει αν τα ευρωπαϊκά κονδύλια συλλέγονται και χρησιμοποιούνται σωστά. Από τους ελέγχους προέκυψε ότι σε γενικές γραμμές η χρηματοδότηση από το συγκεκριμένο ταμείο στερείται εστίασης και αντιμετωπίζει τον κίνδυνο οι παραβάτες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων να επωφελούνται από ευρωπαϊκά χρήματα.
“Ακόμα και μετά από επτά χρόνια, και παρά τα διδάγματα που αντλήθηκαν και μια ενδιάμεση αξιολόγηση, η Επιτροπή εξακολουθεί να μην είναι σε θέση να εντοπίσει και να υποβάλει έκθεση σχετικά με τις πιο αποτελεσματικές και αποδοτικές προσεγγίσεις για τη μείωση της παράτυπης μετανάστευσης και των αναγκαστικών εκτοπισμών στην Αφρική”, ανέφερε το πόρισμα του Ευρωπαϊκού Ελεγκτικού Συνεδρίου (ΕΕΣ) που ολοκληρώθηκε τον Σεπτέμβριο του 2024.
Μερικά από τα πιο ανησυχητικά ευρήματα των ελέγχων αφορούν τη Λιβύη, όπου εντοπίστηκαν δραστηριότητες που δεν ήταν πλέον βιώσιμες, ήταν δύσκολο να υλοποιηθούν ή δεν συνδέονταν άμεσα με τις πλέον επείγουσες πτυχές της μεταναστευτικής κρίσης. Ενδεικτικά παραδείγματα: η αποκατάσταση της παραλιακής οδού Al Shabbi στη Βεγγάζη και η αποκατάσταση του ρωμαϊκού θεάτρου στη Σαμπράθα της Λιβύης, για τα οποία χρησιμοποιήθηκαν χρήματα προερχόμενα από το Ταμείο.
Μεγάλη βαρύτητα από τους ελεγκτές δόθηκε στους κινδύνους που ελλοχεύουν για τον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με την υλοποίηση προγραμμάτων στη Λιβύη. Για παράδειγμα, όπως αναφέρουν στο πόρισμα, εξοπλισμός και σκάφη για τα οποία δόθηκε ευρωπαϊκό χρήμα “θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν από φορείς άλλους από τους προβλεπόμενους δικαιούχους”. Ακόμα, ότι εργασίες που έγιναν και εξοπλισμός που αγοράστηκε για σημεία αποβίβασης στις λιβυκές ακτές “μπορεί να χρησιμοποιούνται από άλλους “ανεπίσημους” φορείς και για μη επιδιωκόμενους σκοπούς”.
Ότι αυτοκίνητα και λεωφορεία για τα οποία δαπανήθηκαν ευρωπαϊκοί πόροι επίσης μπορεί να μην χρησιμοποιούνται από τις αρχές για τον σκοπό για τον οποίον αγοράστηκαν και ότι το κλιμάκιο ελέγχων του ΕΕΣ δεν μπόρεσε να επισκεφθεί εγκαταστάσεις που χρηματοδοτήθηκαν “καθώς είχε αλλάξει το ιδιοκτησιακό τους καθεστώς”.
Το πλέον σημαντικό; Ότι κέντρα μεταναστών για τα οποία επίσης δαπανήθηκαν κονδύλια της ΕΕ έχουν κλείσει από την λιβυκή Υπηρεσία Καταπολέμησης της Παράνομης Μετανάστευσης (DCIM) και “μπορεί να ελέγχονται από άλλους “ανεπίσημους” παράγοντες που εμπλέκονται σε δραστηριότητες παράνομης διακίνησης”. Όπως σημείωναν αναλυτικά οι ελεγκτές του ΕΕΣ: “Η λιβυκή αρχή που διαχειρίζεται τα επίσημα κέντρα κράτησης έκλεισε ορισμένα από αυτά και δεν ήταν σε θέση να μας ενημερώσει ποιος είναι πλέον υπεύθυνος για τα κτίρια που είχαν χρηματοδοτηθεί από το Ταμείο Έκτακτης Ανάγκης. Δεν μπορέσαμε να επισκεφθούμε κανένα από τα κέντρα κράτησης που χρηματοδοτήθηκαν από το Ταμείο, καθώς οι λιβυκές αρχές δεν μας χορήγησαν την απαραίτητη άδεια. Σύμφωνα με τις εκθέσεις παρακολούθησης της κατάστασης των ανθρώπινων δικαιωμάτων, οι συνθήκες διαβίωσης στα κέντρα κράτησης βελτιώθηκαν ελαφρώς μετά την εκτέλεση των εργασιών, αλλά η μεταχείριση των κρατουμένων δεν άλλαξε”. Επιπλέον στο πόρισμα υπάρχει η διατύπωση ότι επιμέρους δημόσιες συμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής χρηματοδότησης “ενδέχεται να έχουν ωφελήσει εγκληματικές οργανώσεις”.
Δόθηκαν επίσης χρήματα για προγράμματα τεχνικής κατάρτισης αξιωματούχων της Λιβύης τα οποία δεν φαίνεται να υλοποιήθηκαν. Συγκεκριμένα, υπήρξε πρόγραμμα της περιόδου 2022-2024 που περιελάμβανε εκπαίδευση σχετικά με το διεθνές ναυτικό δίκαιο και το δίκαιο των ανθρώπινων δικαιωμάτων καθώς και με τις διεθνείς συμβάσεις έρευνας και διάσωσης. “Δεν εντοπίσαμε επίσημα στοιχεία σχετικά με το αντικείμενο και το περιεχόμενο των εν λόγω μαθημάτων (π.χ. περιγραφή, παρουσιάσεις σε μορφή Powerpoint, ώρες διδασκαλίας, κατάλογος παρουσιών), καθώς τα περισσότερα από αυτά συνίσταντο σε πρακτική κατάρτιση στη θάλασσα. Μας εστάλη μια 30λεπτη παρουσίαση σχετικά με τον σχεδιασμό τυποποιημένων διαδικασιών για επιχειρήσεις έρευνας και διάσωσης με νομικές προεκτάσεις που αφορούν στα ανθρώπινα δικαιώματα.
Αυτή διοργανώθηκε στη Ρώμη τον Μάρτιο του 2023 για έξι υψηλόβαθμους Λίβυους αξιωματούχους. Η κατάρτιση σχετικά με τα διεθνή πρότυπα, συμπεριλαμβανομένου του τομέα των ανθρώπινων δικαιωμάτων, σε σχέση με τις δραστηριότητες διαχείρισης των χερσαίων συνόρων άρχισε μόλις το 2023”, αναφέρεται στο πορισμα των ελεγχών, ενώ το πρόγραμμα θα έπρεπε να είχε ξεκινήσει από το 2022. Κατά τη διάρκεια των ελεγκτικών εργασιών, διαπιστώθηκε μάλιστα ότι κάποιοι υπάλληλοι της Επιτροπής, τόσο στις Βρυξέλλες όσο και στην αντιπροσωπεία, δεν ήταν πλήρως εξοικειωμένοι με τις λεπτομέρειες ή την τοποθεσία των δραστηριοτήτων του Ταμείου Έκτακτης Ανάγκης στη Λιβύη.
Η Κομισιόν έχει δηλώσει ότι θα ανέστελλε τη στήριξη σε περίπτωση άμεσης σύνδεσης μεταξύ ενωσιακής δαπάνης και καταγγελίας για παραβιάσεις ανθρώπινων δικαιωμάτων, βάσει αξιολόγησης και λαμβάνοντας επίσης υπόψη το περιβάλλον της χώρας. “Παρά την ύπαρξη αναφορών για εικαζόμενες παραβιάσεις τέτοιου είδους, η Επιτροπή δεν ήταν σε θέση να παρουσιάσει παραδείγματα που να αποδεικνύουν τη διενέργεια τέτοιων επίσημων αξιολογήσεων σε σχέση με δραστηριότητες του Ταμείου Έκτακτης Ανάγκης. Μας περιέγραψε παραδείγματα καταστάσεων που θα οδηγούσαν στην αναστολή ορισμένων δραστηριοτήτων στη Λιβύη. Ωστόσο, παρότι εντοπίσαμε σαφείς ενδείξεις ότι μία από τις εν λόγω καταστάσεις είχε πράγματι συμβεί, η Επιτροπή δεν έχει μέχρι στιγμής αναστείλει καμία δραστηριότητα του Ταμείου στη Λιβύη, δεδομένου ότι η στήριξη πρέπει να συνεχιστεί για τη διάσωση ζωών και την ανακούφιση των μεταναστών”, ανέφεραν οι ελεγκτές τον Σεπτέμβριο του 2024.
Κι όσον αφορά τα χρήματα που δαπανήθηκαν για “κιτ υγιεινής”; Ορισμένοι από τους επαναπατρισθέντες που ερωτήθηκαν από το κλιμάκιο του ΕΕΣ είχαν λάβει μη επισιτιστικά είδη, όπως οδοντόβουρτσα, οδοντόκρεμα και σαπούνι, τα οποία δεν μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν καθώς δεν είχαν πρόσβαση σε νερό, “αλλά είχαν εκτιμήσει την προσφορά άλλων ειδών, όπως ρούχα και κουβέρτες”.
Σε έρευνες που πραγματοποίησαν οι ελεγκτές για τη βιωσιμότητα των χρηματοδοτούμενων από την Ευρώπη προγραμμάτων και έργων στη Λιβύη, τα ευρήματα ήταν απογοητευτικά: και οι δύο φάσεις του προγράμματος “Υποστήριξης της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης των Συνόρων και της Μετανάστευσης” κρίθηκε ότι δεν είχαν ικανοποιητικό βαθμό ανάπτυξης, ότι επιτεύχθηκε λιγότερο από το 50 % των προγραμματισμένων στόχων και ότι τα περισσότερα τμήματά τους δεν ήταν βιώσιμα κατά τον χρόνο επίσκεψης.
Για τις δύο φάσεις του προαναφερόμενου προγράμματος είχαν προβλεφθεί από το ευρωπαϊκό Ταμείο Εκτάκτων Αναγκών σχεδόν 60 εκατομμύρια ευρώ. Άλλο ένα πρόγραμμα στη Λιβύη που κρίθηκε από τους ελεγκτές μη βιώσιμο ήταν αυτό για την “Προστασία των Ευάλωτων Μεταναστών και τη Σταθεροποίηση των Κοινοτήτων”, για το οποίο εκταμιεύθηκαν περισσότερα από 70 εκατομμύρια ευρώ από το Ταμείο. Για ένα ακόμα πρόγραμμα που ελέγχθηκε, για την “Ενίσχυση Τοπικών Ικανοτήτων για Ανθεκτικότητα και Ανάκαμψη”, ύψους 18 εκατομμυρίων ευρώ, το κλιμάκιο του ΕΕΣ δεν κατάφερε να καταλήξει σε κάποιο συμπέρασμα, διότι η πρόσβαση που τους δόθηκε ήταν πάρα πολύ περιορισμένη. Συνολικά, από τα τέσσερα προγράμματα που ελέγχθηκαν τα τρία κρίθηκαν μη βιώσιμα, ενώ το τέταρτο δεν κατέστη εφικτό να αξιολογηθεί.
