Πώς η Τουρκία παρείχε προστασία σε προμηθευτές εξοπλισμού για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν
Παρά το γεγονός ότι κατά τις τουρκικές έρευνες το 2013 βρέθηκαν επιβαρυντικά στοιχεία και ενώ υπήρχε και αίτημα έκδοσης από την Γερμανία, οι δράστες απελευθερώθηκαν.
Σύμφωνα με πληροφορίες ο ένας φέρεται να κατέφυγε στο Ιράν στα πλαίσια της συνεργασίας του τότε επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών της Τουρκίας και νυν υπουργού Εξωτερικών Χακάν Φιντάν με τους Ιρανούς ομολόγους του, ενώ ο άλλος συνεχίζει να διαμένει στην Τουρκία. Σημειώνεται δε ότι τουρκική εταιρεία που είχε εμπλακεί στην υπόθεση μεταφοράς εξοπλισμού στο Ιράν παραμένει ενεργή ακόμα και σήμερα.
Χάρης Καρανίκας
Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις “Rising Lion” του Ισραήλ και “Midnight Hammer” των Ηνωμένων Πολιτειών στόχευσαν πολλές ιρανικές πυρηνικές εγκαταστάσεις. Μετά από 12 ημέρες στρατιωτικών επιχειρήσεων, εμπορικές δορυφορικές εικόνες υψηλής ανάλυσης απεικονίζουν τα πλήγματα που δέχθηκαν τα συγκροτήματα του Φροντόου, του Νατάνζ, του Ισφαχάν, καθώς και σε πέντε ακόμη τοποθεσίες που δεν είναι τόσο γνωστές όσο οι προηγούμενες. Οι εικόνες δείχνουν διάφορα επίπεδα των βλαβών που προκλήθηκαν σε κάθε εγκατάσταση. Για παράδειγμα, ειδικοί εκτιμούν ότι η πλειονότητα των φυγοκεντρητών εμπλουτισμού ουρανίου του Νατάνζ καταστράφηκαν, ότι οι υπόγειες εγκαταστάσεις του Φορντόου υπέστησαν σημαντικές ζημιές, το ίδιο και για το πυρηνικό συγκρότημα του Ισφαχάν.
Οι επιθέσεις μπορούν να χωριστούν σε δύο βασικές κατηγορίες, εκείνες που αφορούν στην ικανότητα του Ιράν να παράγει ουράνιο κατάλληλο για όπλα και εκείνες που αποσκοπούν στην κατασκευή του ίδιου του πυρηνικού όπλου.
Μεγάλο μέρος του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν φαίνεται ότι εστίαζε στον εμπλουτισμό ουρανίου, αλλά οι ειδικοί παρακολουθούν στενά και έναν πυρηνικό αντιδραστήρα βαρέος ύδατος στο Αράκ, 250 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Τεχεράνης. Η συγκεκριμένη εγκατάσταση θα μπορούσε να παράγει πλουτώνιο, το οποίο επίσης χρησιμοποιείται για την κατασκευή ατομικής βόμβας. Για αυτό συμπεριλήφθηκε στους στόχους του Ισραήλ και, όπως αποτυπώνεται σε δορυφορικές φωτογραφίες, υπέστη και αυτή σημαντικές βλάβες.
Μετά τον πόλεμο του Ιράν με το Ιράκ τη δεκαετία του 1980, ξεκίνησε ένα μυστικό στρατιωτικό πρόγραμμα για την ανάπτυξη πυρηνικών όπλων. Τότε το Ιράν προσέγγισε τέσσερις χώρες για να αγοράσει έναν αντιδραστήρα βαρέος ύδατος και αφού οι προσπάθειες απέβησαν άκαρπες, το Ιράν αποφάσισε να κατασκευάσει τον δικό του. Οι αντιδραστήρες αυτοί μπορούν να χρησιμοποιηθούν για επιστημονικούς σκοπούς, με το πλουτώνιο να αποτελεί είναι υποπροϊόν της διαδικασίας. Πριν από την ευρεία διάδοση της τεχνολογίας φυγοκέντρησης που εμπλουτίζει το ουράνιο σε υψηλά επίπεδα, κάποια κράτη χρησιμοποιούσαν αντιδραστήρες βαρέος ύδατος για την κατασκευή όπλων με πλουτώνιο - ανάμεσά τους το Πακιστάν και η Ινδία.
Ο αντιδραστήρας βαρέος ύδατος IR-40 στο Αράκ και οι συν αυτώ εγκαταστάσεις χρονολογούνται στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 2000 και φέρεται να παρέμειναν ημιτελείς. Η κατασκευή του IR-40 ξεκίνησε το 2004 και ο αντιδραστήρας σχεδιάστηκε για να παράγει 40 μεγαβάτ θερμικής ενέργειας και να χρησιμοποιεί ως καύσιμο το οξείδιο του ουρανίου που παράγεται στις εγκαταστάσεις του Ισφαχάν.
Το Ιράν, βάσει της πυρηνικής συμφωνίας του 2015 με τις ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία και Γερμανία, συμφώνησε ανάμεσα σε άλλα να επανασχεδιάσει την εγκατάσταση στο Αράκ για να καθησυχάσει τις διεθνείς ανησυχίες όσον αφορά τη διάδοση των πυρηνικών όπλων. Βασικό μέρος αυτού του κομματιού της συμφωνίας ήταν και η έγχυση σκυροδέματος σε ένα μέρος του αντιδραστήρα, έτσι ώστε να μην υπάρχει η δυνατότητα παραγωγής πλουτωνίου.
Ο αντιδραστήρας του Αράκ αποτέλεσε σημείο διαμάχης μετά την αποχώρηση των ΗΠΑ από την πυρηνική συμφωνία με το Ιράν το 2018. Ο Αλί Ακμπάρ Σαλεχί, υψηλόβαθμος πυρηνικός αξιωματούχος στο Ιράν, ισχυρίστηκε στην ιρανική κρατική τηλεόραση το 2019 ότι η Τεχεράνη αγόρασε επιπλέον εξαρτήματα για να αντικαταστήσει το τμήμα του αντιδραστήρα στο οποίο είχαν ρίξει μπετό. Λόγω των περιορισμών που είχε επιβάλει το Ιράν στους επιθεωρητές των πυρηνικών εγκαταστάσεων, ο Διεθνής Οργανισμός Ατομικής Ενέργειας δήλωσε ότι έχασε τη “συνέχεια της γνώσης” σχετικά με τις δραστηριότητες βαρέος ύδατος στο Ιράν — που σημαίνει ότι δεν μπορούσε να επαληθεύσει αν η Τεχεράνη αξιοποιούσε επί της ουσίας τον IR-40 στα πλαίσια του πυρηνικού της προγράμματος.
Αντιδραστήρες όπως αυτός στο Αράκ μπορούν να λειτουργήσουν με φυσικό ουράνιο, γεγονός που τους καθιστά κατάλληλους για χώρες που αντιμετωπίζουν προβλήματα εμπλουτισμού αυτoύ του στοιχείου. Ο IR-40, σύμφωνα με τους αρχικούς ισχυρισμούς των Ιρανών, σχεδιάστηκε επίσημα για την παραγωγή ραδιενεργών ισοτόπων για πυρηνική ιατρική. Όμως μπορεί να παράξει επίσης πλουτώνιο και τρίτιο, τα οποία είναι στοιχεία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την κατασκευή πυρηνικής βόμβας. Με τη βοήθεια ενός αντιδραστήρα βαρέος ύδατος, για παράδειγμα, η Ινδία μπόρεσε να παράξει το σχάσιμο υλικό για την πρώτη της πυρηνική κεφαλή.
Το Αράκ αποτέλεσε για χρόνια πυλώνα του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν ενώ ήταν μία από τις πρώτες εγκαταστάσεις που βρέθηκαν υπό τη στενή παρακολούθηση του Διεθνούς Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας. Στις αρχές της δεκαετίας του 2010 μπήκε και στο στόχαστρο των γερμανικών υπηρεσιών που διεξήγαγαν έρευνα σχετικά με την διοχέτευση εξοπλισμού προς την ιρανική πυρηνική εγκατάσταση, η οποία τότε θεωρούνταν από τις πλέον σημαντικές. Η επιχείρηση έλαβε την κωδική ονομασία “Βαλβίδες” και σύμφωνα με αξιωματούχους που πήραν μέρος στις έρευνες το κύκλωμα που εμπλέκονταν στην υπόθεση είχε αρχίσει να διαμορφώνεται το 2007, με πρωταγωνιστή έναν Ιρανό υπήκοο, τον Χοσεϊν Τανίντε. Αυτός αρχικά ήρθε σε επαφή με Γερμανό μηχανικό στην Βαϊμάρη, ιδιοκτήτη εταιρείας που ειδικεύεται σε μηχανολογικές εγκαταστάσεις και σε εξαρτήματα κατά παραγγελία. Ο Γερμανός θεωρούνταν ένας από τους καλύτερους ειδικούς στον τομέα του.
Σύμφωνα με τους ομοσπονδιακούς εισαγγελείς, ο Τανίντε διηύθυνε μια σειρά εταιρειών που συνδέονταν στενά με το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα. Το 2007 φέρεται να έλαβε μια σημαντική παραγγελία από μια ιρανική εταιρεία που ονομάζεται MITEC και ήταν υπεύθυνη για την κατασκευή του αντιδραστήρα στο Αράκ. Τον Ιούνιο του 2010, τα Ηνωμένα Έθνη πρόσθεσαν την MITEC στη μαύρη λίστα εταιρειών που βοηθούν το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν και έναν μήνα αργότερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση ακολούθησε το παράδειγμά τους. Έκτοτε, όποιος συνεργάζεται με την MITEC διαπράττει αξιόποινη πράξη.
Οι γερμανοί εισαγγελείς κατονόμασαν τον Τανίντε ως ύποπτο για την αγορά ειδικών εξαρτημάτων για την MITEC: περίπου 1.800 βαλβίδες σε διάφορα μοντέλα - σφυρήλατες, χυτές, άλλες φαινομενικά αβλαβείς και άλλες “κατάλληλα σχεδιασμένες για χρήση σε πυρηνικούς αντιδραστήρες”, σύμφωνα με τη γερμανική έρευνα.
Οι βαλβίδες ήταν ζωτικής σημασίας για το Αράκ ενώ οι ποσότητες που εντόπισε η γερμανική έρευνα θα ήταν αρκετές για να εξοπλίσουν ολόκληρο τον αντιδραστήρα και θα αποτελούσαν ένα σημαντικό βήμα προς την ολοκλήρωση της πυρηνικής εγκατάστασης. Η συμφωνία για το σύνολο του εξοπλισμού που θα μεταφερόταν στο Ιράν αποτιμήθηκε στα 6 εκατομμύρια ευρώ.
Σύμφωνα με τις γερμανικές υπηρεσίες, οι διαπραγματεύσεις μεταξύ του Τανίντε και των προμηθευτών ήταν επιτυχείς. Η πρώτη αποστολή βαλβίδων αναχώρησε από τη Γερμανία στις 29 Οκτωβρίου 2010. Από στοιχεία τελωνείων προέκυψε ότι μεταξύ του φθινοπώρου του 2010 και της άνοιξης του 2011 στάλθηκαν συνολικά τέσσερις αποστολές στην Τουρκία. Από εκεί μέσω εταιρειών-βιτρίνων με έδρα την Κωνσταντινούπολη ο εξοπλισμός προωθήθηκε στο Ιράν με τελικό χρήστη των προϊόντων την MITEC, η οποία ήδη βρισκόταν στις λίστες κυρώσεων του ΟΗΕ και της ΕΕ.
Τον Ιούνιο του 2012, λίγο πριν ξεκινήσουν οι πρώτες συλλήψεις στη Γερμανία για την υπόθεση, ο Τανίντε διέφυγε στην Τουρκία και φέρεται να διέμεινε για κάποιο χρονικό διάστημα σε κατοικίας ιδιοκτησίας του Τούρκου συνεργάτη του Μασούτ Ατασόι, εταιρεία του οποίου επίσης εμπλεκόταν στις αποστολές εξοπλισμού προς το Ιράν. Αρχές Αυγούστου του 2012 επιθεωρητές του Διεθνούς Οργανισμού Ατομικής Ενέργειας ταξίδεψαν στο Ιράν και έλεγξαν το έργο κατασκευής του αντιδραστήρα στο Αράκ. Εκεί εντόπισαν ότι πρόσφατα εγκαταστάθηκε ένα σύστημα σωληνώσεων για την ψύξη και τη ρύθμιση της πίεσης με βαλβίδες. Την ίδια περίοδο οι ΗΠΑ επέβαλαν κυρώσεις στον Τανίντε.
Κατόπιν πληροφοριών από τους Γερμανούς ομολόγους τους, η τουρκική αστυνομία συνέλαβε τόσο τον Τανίντε όσο και τον Ατασόι τον Ιανουάριο του 2013, εκτελώντας εντάλματα έρευνας και κατάσχεσης στις κατοικίες τους και σε συνδεδεμένες εταιρείες. Η τουρκική έρευνα επιβεβαίωσε τις γερμανικές υποψίες, αποκαλύπτοντας ότι οι δύο τους είχαν στείλει εξοπλισμό για πυρηνικές εφαρμογές που είχαν αποκτήσει από τη Γερμανία αλλά και την Ινδία στην MITEC, δηλώνοντάς τον ψευδώς ως “υδραυλικά εξαρτήματα”.
Η τουρκική αστυνομία ανακάλυψε ότι 91 αντικείμενα για πυρηνικές εφαρμογές στάλθηκαν από τη Γερμανία στο Ιράν μέσω Τουρκίας σε επτά περιπτώσεις, ενώ 856 αντικείμενα στάλθηκαν τέσσερις φορές από την Ινδία στο Ιράν μέσω Τουρκίας.
Παρόλο που ο Τανίντε και ο Ατασόι βρίσκονταν υπό ποινική έρευνα στην Τουρκία από την μονάδα καταπολέμησης του λαθρεμπορίου και του οργανωμένου εγκλήματος, αφέθηκαν ελεύθεροι και η έρευνα τέθηκε στο αρχείο, ενώ στη Γερμανία τέσσερις συνέταιροί τους καταδικάστηκαν. Η Τουρκία απέρριψε επίσης γερμανικό αίτημα έκδοσης του Τανίντε, ώστε να δικαστεί εκεί.
Σύμφωνα με τον Μαρκ Χιμπς, ανώτερο στέλεχος του “Προγράμματος Πυρηνικής Πολιτικής” του Ιδρύματος Carnegie για τη Διεθνή Ειρήνη -ενός think tank με γραφεία στην Ουάσινγκτον, το Βερολίνο, το Πεκίνο και αλλού- η τουρκική κυβέρνηση στην περίπτωση του Τανίντε εξέτασε τις επιλογές της: Θα μπορούσε να ικανοποιήσει το γερμανικό αίτημα έκδοσης ή θα μπορούσε να ασκήσει δίωξη εναντίον του στην Τουρκία για παραβιάσεις του ελέγχου εξαγωγών που διαπίστωσαν κατά τις έρευνές τους οι τουρκικές αρχές. “Αντ' αυτού, η Τουρκία απελευθέρωσε τον Τανίντε στις αρχές του 2014 και οι δυτικές κυβερνήσεις που παρακολουθούσαν στενά την υπόθεση εκτιμούσαν ότι επέστρεψε στο Ιράν. Η σύντομη απάντηση που μπορεί να δώσει κάποιος είναι ότι η απελευθέρωση του Τανίντε ήταν αποτέλεσμα της διμερούς συνεργασίας των υπηρεσιών πληροφοριών μεταξύ του Ιράν και της Τουρκίας”, αναφέρει ο Χιμπς. Την περίοδο της απελευθέρωσης του Τανίντε επικεφαλής της τουρκικής ΜΙΤ ήταν ο Χακάν Φιντάν, ο σημερινός υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας. Μάλιστα, πηγές που επικαλείται ο Χιμπς ανέφεραν ότι αυτό που συνέβη στην υπόθεση Τανίντε ήταν “ευθυγραμμισμένο” με όσα είχαν αναφερθεί και σε δημοσιεύματα, ότι δηλαδή υπήρχε ενόχληση στη Δύση από τη συνεργασία του Φιντάν με τους Ιρανούς, ιδίως επειδή υπήρχε το ενδεχόμενο να έχει διαβιβάσει απόρρητες αξιολογήσεις των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών που είχαν κοινοποιηθεί στην Τουρκία.
Όσον αφορά τον στενό συνεργάτη του Τανίντε στην Τουρκία, τον Μεσούτ Ατασόι, μία από τις εταιρείες του, η οποία ενεπλάκη στην υπόθεση μεταφοράς εξοπλισμού στο Ιράν, συνεχίζει να λειτουργεί κανονικά.
Οι δορυφορικές εικόνες εικόνες από τις 19 Ιουνίου 2025 δείχνουν ότι ο θόλος συγκράτησης του αντιδραστήρα IR-40 στο Αράκ έχει εμφανίσει διαρρήξεις και ότι η επίθεση των Ισραηλινών έχει προκαλέσει πλήγματα που δεν επιτρέπουν την λειτουργία του. Ωστόσο, δεν είναι σαφές εάν η ίδια η δεξαμενή του αντιδραστήρα υπέστη σοβαρές ζημιές. Στόχος ήταν επίσης η παρακείμενη μονάδα παραγωγής βαρέος ύδατος, η οποία έχει τεθεί εκτός λειτουργίας, τουλάχιστον προσωρινά. Οι υπόλοιπες εγκαταστάσεις πέριξ της μονάδας βαρέος ύδατος φαίνονται άθικτες, σύμφωνα με ανάλυση των δορυφορικών εικόνων που διενεργήθηκε από το Ινστιτούτο Επιστήμης και Διεθνούς Ασφάλειας (Institute for Science and International Security), που εξειδικεύεται σε θέματα πυρηνικών όπλων και τεχνολογίας.
