Παγκόσμια Ημέρα Υγείας: Η Σημασία της προαγωγής της υγείας και της πρόληψης της ασθένειας

Σύμφωνα με τον ΠΟΥ, η Υγεία δεν είναι απλώς η απουσία ασθένειας, αλλά μια κατάσταση πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας. Όταν φροντίζουμε το σώμα και το μυαλό μας, μπορούμε να απολαμβάνουμε μια πιο ενεργή, παραγωγική και ευτυχισμένη ζωή. Για πολλούς ανθρώπους όμως η υιοθέτηση συμπεριφορών που προάγουν την υγεία και προλαμβάνουν την νόσο αποτελεί πρόκληση, με αποτέλεσμα να θέτουν σε σοβαρό κίνδυνο το αγαθό αυτό. Για να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να αλλάξουν συμπεριφορές και τρόπο ζωής εμείς οι επαγγελματίες υγείας έχουμε την υποχρέωση να τους παρακινήσουμε προς τη σωστή κατεύθυνση. Προκειμένου να βεβαιωθούμε ότι τα κατάλληλα μηνύματα φτάνουν στους αποδέκτες και οδηγούν σε αλλαγή της συμπεριφοράς, είναι κρίσιμο να κατανοήσουμε τους παράγοντες που κινητοποιούν τους ανθρώπους προς την επιλογή προληπτικών δράσεων. Το μοντέλο των πεποιθήσεων για την υγεία αποτελεί μια άριστη θεωρητική προσέγγιση που διερευνά τον τρόπο που λαμβάνουμε αποφάσεις και συνδράμει στον σχεδιασμό στρατηγικών που μπορούν να ενισχύσουν την υγεία και ευεξία σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο.

Η προαγωγή της υγείας είναι η διαδικασία που επιτρέπει στα άτομα να αυξήσουν τον έλεγχο γύρω από την υγεία και την ευεξία τους. Η συμβολή της είναι κρίσιμη στην θεμελίωση ενός υγιούς μέλλοντος για τα άτομα και τις κοινωνίες συνολικά.

Ένα από τα κύρια οφέλη της είναι ότι προλαμβάνει ή καθυστερεί την έναρξη των χρόνιων νοσημάτων. Τα χρόνια νοσήματα όπως τα καρδιαγγειακά, ο διαβήτης και ο καρκίνος, είναι οι κύριες αίτιες θανάτου και αναπηρίας παγκοσμίως. Επιπρόσθετα επιβαρύνουν οικονομικά τα άτομα, τις οικογένειες και την κοινωνία συνολικά. Εντούτοις, πολλά από αυτά μπορούν να προληφθούν μέσα από αλλαγές στον τρόπο ζωής όπως είναι η υγιεινή διατροφή, η σωματική άσκηση και η αποφυγή του καπνίσματος, η βελτίωση της ποιότητας του ύπνου και η φροντίδα της ψυχικής υγείας. Σημαντική είναι και η αποφυγή βλαπτικών συνηθειών όπως είναι το κάπνισμα, η υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ και η χρήση ουσιών. Με την προαγωγή των υγειών συμπεριφορών και την συνακόλουθη πρόληψη των νοσημάτων μειώνονται τα κόστη της υγειονομικής περίθαλψης και η αποδοτικότητα των συστημάτων φροντίδας υγείας.

Η πρόληψη της νόσου αφορά σε εξατομικευμένες, στοχευμένες και σε συγκεκριμένες πληθυσμιακές ομάδες, με παρεμβάσεις που αφορούν την έγκαιρη ανίχνευση και πρόληψη νοσημάτων επιδιώκοντας την ελαχιστοποίηση των ασθενειών και των σχετιζόμενων παραγόντων κινδύνου. Τα επιστημονικά δεδομένα δείχνουν ότι οι στρατηγικές πρόληψης που οδηγούν ακόμα και σε μικρές αλλαγές στην επίπτωση των παραγόντων κινδύνου των χρόνιων νοσημάτων είναι πιθανόν να οδηγήσουν σε σημαντική μείωση της επιβάρυνσης της υγείας από χρόνια νοσήματα, τόσο για τα άτομα όσο και τις κοινωνίες και συστήματα υγείας.

Η πρωτογενής πρόληψη, στοχεύει στην παρέμβαση πριν την εκδήλωση της νόσου ή της βλάβης. Αυτό γίνεται με τον περιορισμό της έκθεσης σε επιβλαβείς κινδύνους, με την αλλαγή των ανθυγιεινών ή μη ασφαλών συμπεριφορών και με ένα σωστά σχεδιασμένο πρόγραμμα προληπτικού ελέγχου.  

Η δευτερογενής πρόληψη, στοχεύει στην μείωση της επίδρασης της νόσου ή της βλάβης όταν έχει ήδη συμβεί. Είναι σημαντικό να διατηρούμε ένα τακτικό πρόγραμμα προληπτικών ελέγχων έτσι ώστε ο ιατρός μας να μπορεί να παρακολουθεί τις υπάρχουσες καταστάσεις και να συστήνει επιπρόσθετους ελέγχους ανίχνευσης νοσημάτων αν είναι απαραίτητο. Πολλοί οργανισμοί σε διάφορες χώρες έχουν εκδώσει κατευθυντήριες οδηγίες που προσδιορίζουν πότε πρέπει να ξεκινήσει κανείς εξετάσεις για την ανίχνευση νοσημάτων και με ποια συχνότητα, καθώς και τους πληθυσμούς που αφορούν οι εξετάσεις αυτές. Οι έλεγχοι αυτοί διαφοροποιούνται αναλόγως του φύλου, της ηλικίας, του ιατρικού ιστορικού και των ατομικών συνηθειών. Προκειμένου να αποφευχθούν οι υπερβολικές εξετάσεις που συχνά οδηγούν και σε ψευδή αποτελέσματα και για να εξασφαλίζεται η κλινική ερμηνεία των αποτελεσμάτων, είναι καλό το πλάνο των εξετάσεων να καθορίζεται από τον ιατρό μας.

Τέλος η τριτογενής πρόληψη στοχεύει στην άμβλυνση των συνεπειών μιας ασθένειας ή βλάβης με χρόνιες επιπτώσεις. Αυτό επιτυγχάνεται με την παροχή βοήθειας στους πάσχοντες ώστε να διαχειρίζονται μακροχρόνια και συχνά πολύπλοκα προβλήματα υγείας και βλάβες (όπως χρόνια νοσήματα ή μόνιμες αναπηρίες) ώστε να μεγιστοποιείται η λειτουργικότητα,  η ποιότητα ζωής, και το προσδόκιμο επιβίωσής τους.

Όμως γιατί οι άνθρωποι έχουν τελείως διαφορετικές συμπεριφορές;

Γιατί κάποιοι τηρούν ευλαβικά τα προγράμματα προληπτικής ιατρικής ενώ άλλοι αρνούνται να επισκεφτούν το γιατρό τους;

Μία ερμηνεία μπορεί να καλύψει το Μοντέλο Πεποιθήσεων για την Υγεία, που προέρχεται από την κοινωνική ψυχολογία και βασίζεται στην θεωρία ότι η προθυμία να αλλάξει κανείς συμπεριφορές σε σχέση με την υγεία του καθοδηγείται κυρίως από τις αντιλήψεις του για αυτή. Όταν σχεδιάζονται προγράμματα δημόσιας υγείας που ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να υιοθετούν υγιείς συμπεριφορές, είναι πολύ χρήσιμη η κατανόηση του, πώς μπορεί να βρει εφαρμογή το μοντέλο σε διαφορετικές καταστάσεις. Αποτελείται από έξι βασικές συνιστώσες:

Την αντιλαμβανόμενη σοβαρότητα της νόσου: Η πιθανότητα να αλλάξει κάποιος συμπεριφορά ώστε να αποφύγει τις συνέπειες εξαρτάται από το πόσο σοβαρές αντιλαμβάνεται τις συνέπειες αυτές. Αποτελεί τον λιγότερο σημαντικό προγνωστικό παράγοντα για την αλλαγή της συμπεριφοράς των ατόμων.

Την αντιλαμβανόμενη τρωτότητα στην νόσο: Οι άνθρωποι δεν θα αλλάξουν την συμπεριφορά τους αν δεν πιστέψουν ότι κινδυνεύουν από αυτή. Όσοι πιστεύουν ότι δεν θα κολλήσουν γρίπη, είναι λιγότερο πιθανό να κάνουν το αντιγριπικό εμβόλιο και όσοι θεωρούν ότι είναι απίθανο να πάθουν καρκίνο του δέρματος είναι λιγότερο πιθανό να χρησιμοποιήσουν αντιηλιακό ή να περιορίσουν την έκθεση στον ήλιο. Η έρευνα δείχνει ότι αυτός είναι ένας σημαντικός προγνωστικός παράγοντας για την πρόβλεψη προληπτικών συμπεριφορών υγείας.

Τα αντιλαμβανόμενα οφέλη: Οι άνθρωποι είναι δύσκολο να πεισθούν να αλλάξουν συμπεριφορά αν δεν έχουν κάτι να κερδίσουν. Συνεπώς ένας καπνιστής δεν θα διακόψει το κάπνισμα αν δεν πιστέψει ότι θα βελτιώσει την ζωή του με κάποιο τρόπο.

Τα αντιλαμβανόμενα εμπόδια: Ένας από τους κυριότερους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι δεν αλλάζουν συμπεριφορά, είμαι επειδή πιστεύουν ότι είναι δύσκολο. Είναι δηλαδή η αξιολόγηση των πιθανών αρνητικών συνεπειών που σχετίζονται με την συμπεριφορά πρόληψης. Η υιοθέτηση μιας υγιεινής και ισορροπημένης διατροφής συνεπάγεται την δαπάνη περισσότερων χρημάτων και δρα ως ανασταλτικός παράγοντας, ενώ ταυτόχρονα το να μαγειρεύει κανείς τα γεύματά του απαιτεί χρόνο και μεγαλύτερη προσπάθεια. Συχνά οδηγούμαστε σε αποτυχία, γιατί βάζουμε μη ρεαλιστικούς και υπερβολικά φιλόδοξους στόχους.

Τις ενέργειες για δράση: Οι ενέργειες για δράση είναι εξωτερικά γεγονότα που ενισχύουν την επιθυμία να αλλάξουμε την συμπεριφορά μας. Μπορούν να ενεργοποιήσουν την συμπεριφορά υγείας, όταν διατηρούνται οι κατάλληλες πεποιθήσεις. Είναι δηλαδή τα ερεθίσματα που ξεκινούν την διαδικασία λήψης αποφάσεων για την υιοθέτηση μιας συνιστώμενης παρέμβασης για την υγεία.

Την αυτοαποτελεσματικότητα: Μπορεί να φαίνεται ασήμαντο αλλά η πίστη στην ικανότητά σου να κάνεις κάτι έχει τεράστια επίδραση στην πραγματική ικανότητα να το καταφέρεις. Η αναζήτηση τρόπων βελτίωσης της αυτό αποτελεσματικότητας μπορεί να έχει θετική επίδραση στις συμπεριφορές που σχετίζονται με την υγεία. Η σκέψη ότι θα αποτύχεις θα οδηγήσει μαθηματικά στην αποτυχία.

Η προαγωγή της υγείας και η πρόληψη των νοσημάτων έχουν ουσιαστική συμβολή στην συνολική υγεία και ευεξία των ατόμων και του κοινωνικού συνόλου. Η αλλαγή του τρόπου ζωής που απαιτείται ώστε να ενσωματωθούν πιο υγιείς και ασφαλείς επιλογές στην καθημερινότητα μας, ακόμα και όταν υπάρχει επιθυμία και θέληση μπορεί να ενέχει προκλήσεις και εμπόδια. Είναι ουσιαστικής σημασίας ο σχεδιασμός δράσεων και η προσφορά επιλογών που διευκολύνουν και παρακινούν κατάλληλα τα άτομα προς την επιθυμητή κατεύθυνση. Είναι επίσης σημαντικό να θυμόμαστε ότι και οι πιο μεγάλες αλλαγές ξεκινούν με μικρά και σταθερά βήματα που οδηγούν σταδιακά στον επιθυμητό στόχο. Με αφορμή τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Υγείας τον Απρίλιο, ας βάλουμε όλοι σήμερα έναν ρεαλιστικό και εφικτό στόχο που θα αλλάξει και θα βελτιώσει τελικά τη ζωή μας.

*Αρθρο της Κυριακής Φραγκουδάκη, Διευθύντριας Νοσηλευτικής Διεύθυνσης, ΥΓΕΙΑ