Η χρήση μη επανδρωμένων αεροσκαφών στον πόλεμο: Η ηθική διάσταση των στοχευμένων χτυπημάτων

1. Εισαγωγή

Είναι γεγονός ότι διανύουμε μία εποχή όπου οι ένοπλες συρράξεις έχουν απολέσει τον παραδοσιακό τους χαρακτήρα. Η διεξαγωγή τους πολλές φορές δεν αρκείται στην επιστράτευση έμψυχου υλικού και αναμέτρηση στο πεδίο της μάχης με την βοήθεια εξοπλισμών. Αντιθέτως, χάρη στην αξιοποίηση των πλέον εξελιγμένων τεχνολογιών, οι συγκρούσεις πραγματοποιούνται συχνά και με άλλα μέσα, περισσότερο αποτελεσματικά και συμφέροντα από άποψη κόστους παραγωγής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστούν τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη (γνωστά και ως μΕΑ, Σμυ-Α, UAV, ή drones), τα οποία διεκδικούν πια δυναμικά τη θέση τους στην φαρέτρα των ενόπλων δυνάμεων των κρατών και με τα οποία θα ασχοληθούμε εκτενώς στην παρούσα ανάλυση. Κεντρικοί άξονες του κειμένου θα αποτελέσουν βασικοί ορισμοί, η νομική σκοπιά του Διεθνούς Δικαίου, οι διάφορες περιπτώσεις χρήσης τους, καθώς και η ηθική διάσταση που λαμβάνει αυτή όταν πρόκειται για οπλισμένα αεροσκάφη που προβαίνουν στην εξάλειψη στόχων. Θα παρατεθούν και θα αναλυθούν τόσο τα επιχειρήματα που τάσσονται υπέρ της χρήσης των μη επανδρωμένων αεροσκαφών εν καιρώ πολέμου, όσο και αυτά που αποδοκιμάζουν την υλοποίηση στοχευμένων χτυπημάτων. Τέλος, θα καταλήξουμε σε χρήσιμες πάντοτε για την εξαγωγή συμπερασμάτων θέσεις, κρίνοντας την χρήση των Σμυ-Α κατά την διάρκεια πολεμικών επιχειρήσεων βάσει των ηθικών μας επιταγών.

2. Ορισμοί
Αρχικά, κάνοντας μια πρώτη εισαγωγή στη θεματολογία της επιτροπής, θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε ορισμένες έννοιες που θα διευκολύνουν τη μετέπειτα
κατανόηση του θέματος. 

• Ως μη επανδρωμένο αεροσκάφος (Unmanned aircraft systems), ορίζεται το αεροσκάφος που δε φέρει ανθρώπινο χειριστή, ενώ υπάρχει αδυναμία ανθρώπινης παρέμβασης εντός του σκάφους. Υπόκειται είτε σε εντολές χειριστών εξ αποστάσεως, είτε διαθέτει αυτονομία πτήσης βάσει προγραμματισμού (Department of Defense Dictionary of Military and Associated Terms, 2016).
• Ως χειριστής εξ αποστάσεως, προσδιορίζεται το φυσικό πρόσωπο στο οποίο ανατίθεται η ευθύνη διασφάλισης διεξαγωγής ασφαλούς πτήσης τόσο στην περίπτωση της χειροκίνητης και απομακρυσμένης διαδικασίας, όσο και στην περίπτωση της αυτοματοποιημένης πτήσης στην οποία ο χειριστής παρακολουθεί την πορεία και έχει τη δυνατότητα παρέμβασης σε περίπτωση απόκλισης.
• Ως νόμιμοι στρατιωτικοί στόχοι, γίνονται δεκτές οι μόνιμες στρατιωτικές οχυρώσεις, βάσεις, στρατώνες, εγκαταστάσεις και πυροβολεία, συμπεριλαμβανομένης της εκπαίδευσης και των αποθηκευτικών εγκαταστάσεων πολεμικού ή στρατιωτικού υλικού. Επίσης, περιλαμβάνονται τα προσωρινά στρατόπεδα, χαρακώματα, οργανωμένες περιοχές , θέσεις παράταξης, σημεία επιβίβασης. στρατιωτικές μονάδες και μεμονωμένες μονάδες των ενόπλων δυνάμεων είτε μόνιμες εγκατεστημένες είτε κινητές, οπλικά συστήματα, στρατιωτικός εξοπλισμός και πυρομαχικά, τεθωρακισμένα οχήματα και πυροβόλα, καθώς και στρατιωτικά οχήματα όλων των τύπων και τα λοιπά.
• Ως χτύπημα ακριβείας, εννοιολογείται το στρατιωτικό χτύπημα που στοχεύει σε στρατιωτικούς στόχους, με ελάχιστες ή μηδενικές παράπλευρες απώλειες, δηλαδή τις απροσχεδίαστες συνέπειες πολεμικών επιχειρήσεων (Guruswamy, 2020).

3. Νομικό πλαίσιο από τη μεριά του Διεθνούς Δικαίου

Σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο, τόσο γενικώς η προσφυγή στη βία πάντοτε στο πλαίσιο της ατομικής και συλλογικής - όταν πρόκειται για κράτη - νόμιμης άμυνας, όσο και η χρήση μη επανδρωμένων αεροσκαφών, πρέπει σε κάθε περίπτωση να πληροί τις προϋποθέσεις του δικαιώματος προσφυγής σε πόλεμο, γνωστό και ως “jus ad bellum”. Αυτές οι προϋποθέσεις διέπονται από τέσσερα κριτήρια? την δίκαιη αιτία, την σωστή πρόθεση, την αρχή της αναλογικότητας και την αρχή της πιθανότητας. Συνοπτικά, η δίκαιη αιτία επιτάσσει ότι οι πόλεμοι μπορούν να λάβουν μόνο αμυντικό χαρακτήρα εναντίον ενός εισβολέα που παραβιάζει την εδαφική ακεραιότητα του κράτους ή τουλάχιστον αποτελεί άμεση απειλή. Δίκαιη αιτία για πόλεμο συνιστά αναμφισβήτητα και η προάσπιση των ανθρωπίνων ζωών των πολιτών ενός κράτους, καθώς και η επιθετικότητα ενάντια σε συγκεκριμένες ομάδες σε μία εποχή όπου συχνά ξεσπούν εμφύλιες συρράξεις και διαπράττονται γενοκτονίες. Οι στρατιωτικές επεμβάσεις δικαιολογούνται επίσης και σε περίπτωση ανάγκης πρόληψης ανθρωπιστικών καταστροφών, την οποία πρόληψη επιτάσσει η αρχή της ευθύνης προστασίας. Δεδομένου ότι τα στοχευμένα χτυπήματα προσβλέπουν στις ελάχιστες δυνατές παράπλευρες απώλειες, η χρήση τους δύναται να χαρακτηριστεί δικαιολογημένη. 

Παράλληλα, ωστόσο, πρέπει να διερευνηθούν οι προθέσεις των εμπόλεμων. Με άλλα λόγια, οφείλουν να αποδείξουν ότι η δίκαιη αιτία που προέταξαν είναι όντως η πραγματική αιτία έναρξης των εχθροπραξιών και ότι δεν εξυπηρετεί άλλο στόχο. Η αρχή της αναλογικότητας από την άλλη, απαιτεί στην χρήση βίας και τη στρατηγική να ελεγχθούν ποσοτικά δεδομένα όπως το μέγεθος, η ένταση και τα αποτελέσματα της απάντησης σε σύγκριση με αυτά της επίθεσης, αλλά και κατά πόσο αποτελεσματικά αποκρούστηκε ο εισβολέας. Έτσι, με βάση αυτά τα κριτήρια κρίνουμε κατά περίπτωση παράνομη ή σύννομη την χρήση των μη επανδρωμένων αεροσκαφών. Άδεια χρήσης βίας γενικά έχει αρμοδιότητα να εξουσιοδοτεί το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ.

Αξίζει να σημειωθεί, όμως, ότι το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο - το οποίο ρυθμίζει ουσιαστικά την συμπεριφορά των μερών κατά τη διάρκεια ενόπλων συρράξεων και αποσκοπεί στην προστασία προσώπων που βρίσκονται στα χέρια ή υπό την εξουσία αντίπαλους μέρους (Μαρούδα, 2015) - όπως διατυπώνεται στα Επιπρόσθετα Πρωτόκολλα της Σύμβασης της Γενεύης του 1977, άρθρο 57 παράγραφος 2 τονίζει ότι επιβάλλεται τα συγκρουόμενα μέρη να επαληθεύουν τους στόχους στους οποίους επιτίθενται ως μαχητές, άτομα που εμπλέκονται άμεσα στις εχθροπραξίες ή έστω στρατιωτικούς στόχους. Είναι βέβαια γεγονός ότι η τεχνολογία της τεχνητής νοημοσύνης των drones δεν είναι σε θέση πάντα να διακρίνει τον μαχητή από έναν άμαχο. Βάσει του άρθρου 49 του Πρωτοκόλλου I της Σύμβασης της Γενεύης του ’77, η προστασία του άμαχου πληθυσμού και όσων εμπλέκονται ενεργά στη διεξαγωγή εχθροπραξιών επιβάλλεται ρητά, ενώ στο άρθρο 50 υπογραμμίζεται ότι όταν ενέχεται αμφιβολία για το αν κάποιος είναι άμαχος, θα θεωρείται άμαχος. Πάντως, την εφαρμογή κανόνων δικαίου στις σύγχρονες συγκρούσεις δυσχεραίνει το γεγονός ότι τα κράτη δεν προβαίνουν πια στην κήρυξη πολέμου εξαιτίας του άρθρου 2 παράγραφος 4 του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ, ο οποίος υπογραμμίζει ότι όλα τα μέλη θα απέχουν από την απειλή ή τη χρήση βίας, που εκδηλώνεται εναντίον της εδαφικής ακεραιότητας ή της πολιτικής ανεξαρτησίας οποιουδήποτε κράτους.

4. Περιπτωσιολογία

Ο πρώτος “πόλεμος UAV” ήταν ο Πόλεμος του Κόλπου το 1991. Drones έχουν επίσης χρησιμοποιηθεί στον πόλεμο Γιομ-Κιπούρ το 1973 από τους Ισραηλινούς με αποτέλεσμα να εξωθήσουν την Αιγυπτιακή αεράμυνα στο να σπαταλήσει τα αποθέματα αντιαεροπορικών πυραύλων. Οι ΗΠΑ βλέποντας την επιτυχία των ισραηλινών επιχειρήσεων, κατασκεύασαν UAV και τα συστήματα Hunter και Patriot εμπνεύστηκαν από τα αντίστοιχα 5 ισραηλινά. Στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας χρησιμοποιήθηκαν αμερικανικά μη επανδρωμένα αεροσκάφη με μεγάλα ποσοστά επιτυχίας σε Ιράκ και Αφγανιστάν. Την 3η Ιανουαρίου του 2020 ο Qasem Soleimani, Ιρανός αρχιστράτηγος, στοχοποιήθηκε και σκοτώθηκε από ένα αμερικανικό drone πλησίον του Διεθνούς Αερολιμένα της Βαγδάτης (BBC News, 2020).

Σύμφωνα με τον αναλυτή Eado Hecht, στον πόλεμο Ναγκόρνο Καραμπάχ, παρ’ όλο που τα στοιχεία και τα δεδόμενα αμφοτέρων των πλευρών είναι ανακριβή, είναι σίγουρο ότι οι δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν χρησιμοποίησαν UAV αυτοκτονίας και πυραύλων. Τα χαμηλού κόστους κατασκευής τουρκικά ΤΒ-2 Bayraktar διαδραμάτισαν αδιαμφισβήτητα μείζονα ρόλο, αλλά όχι καθοριστικό για την νίκη των αζερικών δυνάμεων. Την 31η Ιουλίου 2022 ο Ayman al-Zawahiri, ηγετικό στέλεχος της Αλ-Κάιντα, ο οποίος ήταν ένας εκ των σχεδιαστών των τρομοκρατικών επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου σκοτώθηκε από επίθεση drone στην Καμπούλ (LeBlanc, 2022). Το 2022 οι ένοπλες δυνάμεις του Ισραήλ προχώρησαν σε κλιμάκωση των εχθροπραξιών στη δυτική Όχθη με οπλισμένα μη επανδρωμένα αεροσκάφη καθιστώντας το 2022 το πιο αιματηρό έτος σε παλαιστινιακές απώλειες από το 2005 (Goodfriend, 2023), ενώ στην περιοχή της Γάζας από το 2007 οι βομβαρδισμοί από UAV έχουν ως αποτέλεσμα παραπάνω από 4.000 Παλαιστίνιους νεκρούς (Goodfriend, 2022). Όσον αφορά στον Ρωσο-Ουκρανικό πόλεμο, μ .Ε.Α. χρησιμοποιούνται και από τις δύο πλευρές για αναγνώριση στόχων (surveillance) και χειρουργικά χτυπήματα στρατηγικών στόχων (BBC News, 2023).

5. Χρηστική Αξία των UAV

Ο πόλεμος είναι και θα συνεχίζει να αποτελεί μια δραστηριότητα διαμεσολάβησης. Ιστορικά, οι μαχητές κάθε στρατοπέδου αξιοποιούν στη μάχη σπαθιά, βέλη, σφαίρες, οβίδες, πολυβόλα όπλα, πυρηνικές κεφαλές και τα λοιπά (Van Creveld, 1989). Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και ο αναπόφευκτος εκσυγχρονισμός του πολέμου που αυτή συνεπάγεται, δίνει πλέον στα κράτη την δυνατότητα διεξαγωγής επιχειρήσεων χωρίς να απαιτείται η φυσική παρουσία στο πεδίο της μάχης, οι οποίες εναλλακτικά θα εκτελούνται από ανθρώπους ή επανδρωμένα οχήματα. Η προσαρμογή των κρατών σε αυτά τα νέα στρατιωτικά δεδομένα είναι φυσική, αλλά πάνω από όλα απαραίτητη, αφού διασφαλίζει την εδραίωση μιας ισχυρής θέσης στη διεθνή σκηνή και κατ’ επέκταση εξυπηρετεί την ρεαλιστική επιδίωξη τους για την προστασία των πολιτών και της εθνικής ασφάλειας. Η χρήση μη επανδρωμένων αεροσκαφών θεωρείται, επομένως, εύλογη αφενός λόγω της αποτελεσματικότητας και της ακρίβειάς τους, μιας και πραγματοποιούν στοχευμένα χτυπήματα μειωμένου ρίσκου, και αφετέρου λόγω του περιορισμού των ανθρώπινων απωλειών του κράτους που προβαίνει στη χρήση τους.

Παράλληλα, διευκολύνεται περαιτέρω η προάσπιση των εθνικών συμφερόντων, αφού μετριάζεται η δυνητική δημόσια αντίδραση και ενισχύεται η εσωτερική νομιμοποίηση των πολεμικών αποφάσεων του κράτους. Από μία διαφορετική σκοπιά, η αξιοποίηση μη επανδρωμένων αεροσκαφών καθιστά δυνατή, σε περιπτώσεις εξυπηρέτησης αναπόφευκτων πολεμικών επιχειρήσεων, εκτός από την προστασία του έμψυχου δυναμικού που ανέκαθεν θυσιαζόταν για την διεξαγωγή τους, και την σημαντική εξοικονόμηση πόρων. Παράδειγμα αποτελεί το ισραηλινό πρόγραμμα με την ονομασία SOI, στο οποίο τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη παρουσιάζονται ως ένα χρήσιμο, κερδοφόρο και ως ενα βαθμό αναπτυσσόμενο στρατιωτικό μέσο. Πιο συγκεκριμένα, η αφαίρεση του ανθρώπου από οποιαδήποτε πλατφόρμα συνεπάγεται την μείωση της στελέχωσης των υφιστάμενων δομών και του κόστους συντήρησης, επισκευής και υποστήριξης, ενώ περιορίζει και τις απαιτήσεις ηλεκτρικής ενέργειας και των συστημάτων που χρειάζονται για την υποστήριξή τους (π.χ. προστασία και επιβιωσιμότητα).

Μάλιστα, τα μη επανδρωμένα, πλην του αριθμού που απαιτείται για τις τυπικές καθημερινές αποστολές για εκπαίδευση και επιχειρησιακή ετοιμότητα, μπορούν να παραμένουν αδρανή επί μεγάλα χρονικά διαστήματα και να ενεργοποιούνται όποτε κρίνεται απαραίτητο, χωρίς την διάθεση των πόρων που υπό άλλες συνθήκες θα ξοδεύονταν για τη συντήρηση του ενεργού στρατεύματος. Ταυτόχρονα, η αλματώδης εξέλιξη σε τεχνολογίες όπως η τεχνητή νοημοσύνη και η μηχανική μάθηση αναμένεται εντός του ορατού μέλλοντος να καταστήσουν πλήρως αυτόνομης λειτουργίας τις μη επανδρωμένες πλατφόρμες (Newsroom, 2022).

Η ολοένα και καθοριστικότερη θέση των drones σε παρούσες και μελλοντικές πολεμικές συρράξεις επιβεβαιώνεται και στον Ρωσο-Ουκρανικό πόλεμο, όπου τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη ενσωματώνονται σε κάθε φάση της μάχης, με εκτεταμένους στόλους, αεράμυνα και συστήματα παρεμβολής σε κάθε πλευρά. Πρόκειται για έναν πόλεμο που διεξάγεται από απόσταση - ο εχθρός βρίσκεται συχνά χιλιόμετρα μακριά - και τίποτα δεν γεφυρώνει το χάσμα περισσότερο από τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη, δίνοντας στη Ρωσία και την Ουκρανία τη δυνατότητα να παρατηρούν και να επιτίθενται η μία στην άλλη φτάνοντας σπάνια σε μάχες σώμα με σώμα. Οι ουκρανικές δυνάμεις έχουν επίσης χρησιμοποιήσει μη επανδρωμένα αεροσκάφη για να πλήξουν στόχους από απόσταση - στην Κριμαία, την οποία η Ρωσία προσάρτησε παράνομα το 2014, αλλά και στη συνοριακή περιοχή Μπέλγκοροντ της Ρωσίας, σύμφωνα με πολλούς Ουκρανούς αξιωματούχους που μίλησαν υπό τον όρο της ανωνυμίας για να συζητήσουν ευαίσθητα θέματα, αλλά αρνήθηκαν να πουν τι είδους μη επανδρωμένα αεροσκάφη χρησιμοποιήθηκαν. 

Επιπλέον, η πεποίθηση πως τα UAV διαβρώνουν τυχόν ηθικές αναστολές λόγω της αποστασιοποίησης που φέρεται να δημιουργούν από το ενεργό πεδίο της μάχης, βασίζεται κυρίως σε εσφαλμένες υποθέσεις για τον τρόπο διεξαγωγής πολεμικών επιχειρήσεων ελλείψει αυτών. Πιο συγκεκριμένα, γίνεται συχνά λόγος περί άνισου πολέμου. Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι στρατιώτες ήδη πολεμούν διαθέτοντας συγκριτικό πλεονέκτημα στους εξοπλισμούς έναντι των αντιπάλων τους ή με τρόπο τέτοιο ώστε να τους θέτουν σε μεγάλη απόσταση. Οι πιλότοι των πολεμικών αεροσκαφών συχνά εξαπολύουν βόμβες σε “αόρατους” αντιπάλους από χιλιάδες πόδια ψηλά και οι στρατιώτες που χειρίζονται έμμεσα όπλα πυρός όπως το πυροβολικό, σπανίως έχουν αίσθηση πως πυροβολούν ανθρώπους. Κατευθύνουν τις επιθέσεις τους εναντίον σημείων σε έναν χάρτη (Zoroya, 2021). Μάλιστα, διαπιστώνεται ευλόγως πως η ακρίβεια των UAV συνιστά έναν από τους βασικότερους πυλώνες της ηθικής τους ακεραιότητας. Η διαφορά με ταξύ ενός πυραύλου και ενός μη επανδρωμένου αεροσκάφους ειναι πως το δεύτερο έχει την ικανότητα να παρακολουθεί για πολλές ώρες τις εγκαταστάσεις ενός υπόπτου τρομοκράτη και να διασφαλίσει πως η εκτέλεση της επίθεσης θα πραγματοποιηθεί με ακρίβεια, εξαλείφωντας ή μειώνοντας δραματικά την πιθανότητα παράπλευρων απωλειών, οι οποίες θα ήταν σε αντίθετη περίπτωση αναπόφευκτες (Galliott, 2015). 

Προκειμένου να προασπιστεί η ακριβής και ορθολογική αξιοποίηση των μη επανδρωμένων αεροσκαφών, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιφορτίζεται να ετοιμάσει πιο λεπτομερείς κανόνες, που θα ορίζουν τα ανώτατα όρια ύψους και απόστασης για την πτήση drones, καθώς και ποια από αυτά θα πρέπει να πιστοποιούνται με βάση τον κίνδυνο που ενέχουν. Οι κανόνες αυτοί θα σχεδιαστούν ως ασφαλιστικές δικλείδες, καθορίζοντας επιπλέον ποιοι χειριστές Μ.Ε.Α. θα χρειάζονται επιπρόσθετη κατάρτιση και εγγραφή σε μητρώα και ποια μη επανδρωμένα αεροσκάφη θα χρειαστεί να έχουν πρόσθετα χαρακτηριστικά ασφαλείας (Lawspot.gr, 2018). Είναι, ωστόσο, σαφές πως τα drones δεν διαθέτουν εγγενώς ανήθικες ιδιότητες ή πως τα χαρακτηριστικά τους καθορίζουν εξαρχής ως ηθικά δικαιολογημένες ή ανήθικες τις επιθέσεις που πραγματοποιούν. Αποτελούν, άλλωστε, ένα εργαλείο και κρίνεται απαραίτητο να δοθεί νομική βαρύτητα στο πλαίσιο ορθής χρήσης του και στο αποτέλεσμα που εκείνο προκαλεί (Θεοδώρου, 2022).

6. Ηθικοί προβληματισμοί

Μολονότι η διεξαγωγή στοχευμένων χτυπημάτων είναι ένας άκρως αποτελεσματικός τρόπος διεξαγωγής στρατιωτικών επιχειρήσεων και πολέμων, τα ηθικά ζητήματα που εγείρονται από αυτή είναι πολλά και σημαντικά. Η τεχνολογία UAV καθιστά τους πολέμους ευκολότερους λόγω της ευρύτερης αντίληψης ότι είναι ανέξοδος υλικά και σε ανθρώπινες ζωές (Singer, 2009). Αυτή η πεποίθηση πηγάζει από το γεγονός ότι οι στρατιώτες που μετέχουν σε αυτές τις επιχειρήσεις δεν θέτουν τον εαυτό τους σε κίνδυνο. Η ικανότητα διεξαγωγής πολέμων χωρίς ανθρώπινες απώλειες, μολονότι ιδιαίτερα θετική για το κράτος που την κατέχει, μπορεί να αποβεί επιβλαβής για τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης. Αποτρεπτικός παράγοντας για την απόφαση ενός κράτους να προβεί σε εχθροπραξίες είναι οι ανθρώπινες απώλειες και η αρνητική κοινή γνώμη που σχηματίζεται εξαιτίας τους (Johansson, 2011). Όμως, η κοινή γνώμη φαίνεται να μην αντιλαμβάνεται ως τόσο προβληματική τη χρήση βίας από τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Αίρονται με αυτό το τρόπο, οι περισσότεροι ενδοιασμοί προς τη διεξαγωγή πολέμου, καθώς το κράτος πια χαίρει εσωτερικής νομιμοποίησης.

Ηθικά ερωτήματα εγείρει και το ζήτημα της ασυμμετρίας που προκύπτει από τη χρήση μη επανδρωμένων αεροσκαφών. Η ικανότητα, δηλαδή, ενός εμπόλεμου να επιτεθεί στον αντίπαλο χωρίς ο ίδιος να ενέχει κάποιο κίνδυνο καταπατά βασικές αρχές του jus ad bellum όπως της αναλογικότητας και της σωστής πρόθεσης. Ο Kahn (2002) υποστηρίζει ότι η χρήση μη επανδρωμένων αεροσκαφών προκαλεί ακραία ασυμμετρία, η οποία σημαίνει στέρηση του ατομικού δικαιώματος του μαχητή στην αυτοάμυνα. Παύει, επιπροσθέτως, να υφίσταται η σχέση αμοιβαίου κινδύνου που καθιστά τη σύγκρουση δύο μαχόμενων πλευρών δίκαιη. Ηθικά προβληματική είναι επιπλέον και η στέρηση της ικανότητας ενός κράτους για αυτοάμυνα. Όταν ο αμυνόμενος υφίσταται επιθέσεις με χρήση μη επανδρωμένων χτυπημάτων δεν του δίνεται η δυνατότητα να υπερασπιστεί τον εαυτό του στοχεύοντας τους αντιπάλους μαχητές στο έδαφος. Η κατάσταση αυτή δύναται να ωθήσει την αδύναμη πλευρά σε απάντηση με απρόβλεπτο και ανορθόδοξο τρόπο όπως, παραδείγματος χάριν, τρομοκρατικές επιθέσεις (Killmister, 2008).

Η χρήση μη επανδρωμένων αεροσκαφών στο πόλεμο ενδέχεται επίσης να αποβεί επιβλαβής για τη δημοκρατία λόγω της έντονης γραφειοκρατικοποίησης της. Παραδείγματος χάριν, στοχευμένες δολοφονίες ατόμων και τρομοκρατών έχουν γίνει επίσημη πολιτική των ΗΠΑ μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις του 2001. Αξίζει να τονιστεί σε αυτό το σημείο, ότι η εν λόγω πολιτική και τα προγράμματά της αξιοποιούν κατά κύριο λόγο ιδιωτικούς ανάδοχους (Adams, 2013). Η απόφαση αφαίρεσης μιας ανθρώπινης ζωής γίνεται όλο και περισσότερο μία γραφειοκρατική διαδικασία, μηχανική και στερημένη ηθικής. Τα θύματα απανθρωποποιούνται καθώς τους αποδίδεται η “πολιτική ταμπέλα” του τρομοκράτη και εκτελούνται μηχανικά, στερημένοι του δικαιώματος να υπερασπιστούν τον εαυτό τους με δίκαιο τρόπο. Η διενέργεια επίσης στοχευμένων χτυπημάτων γίνονται χάριν ασφαλείας του κράτους και της δημοκρατίας, ωστόσο διενεργούνται με απόλυτη μυστικότητα. Η έλλειψη διαφάνειας ενεργειών στο όνομα του κράτους χωρίς τη συγκατάθεση ή γνωστοποίησή τους στους πολίτες καταπατά την ίδια τη δημοκρατία την οποία φαινομενικά προασπίζουν. Με άλλα λόγια, δυσχαιρένεται η απόδοση ευθύνης κάθε φορά που ο λανθασμένος και ταυτόχρονα φονικός τρόπος χρήσης ενός οπλισμένου μη επανδρωμένου αεροσκάφους δεν είναι γνωστός στο ευρύ κοινό ή στα αρμόδια δικαστικά όργανα (Johansson, 2011). Σε περίπτωση, δηλαδή, αστοχίας και πρόκλησης μη αναμενόμενων θυμάτων, η απόδοση της ευθύνης μπορεί εύκολα να αποφευχθεί - ειδικά εάν το κράτος δεν την αναλάβει από μόνο του και σε συνεργασία με ιδιωτικούς και ανεξάρτητους φορείς -, με αποτέλεσμα η διερεύνηση του εγκλήματος να αποβαίνει εξαιρετικά δύσκολη. Όσο μάλιστα αυξάνεται η χρήση AI στα drones, η απόδοση της ευθύνης μένει τελείως μετέωρη σε περίπτωση λάθους.

Μία άλλη παράμετρος που εγείρει σοβαρά ζητήματα είναι η αξιοπιστία με την οποία κάποιος χαρακτηρίζεται ως «στόχος» και εντάσσεται σε λίστα εξόντωσης. Έχουν υπάρξει περιπτώσεις όπου για αυτόν δεν είναι 100% επιβεβαιωμένη η κατηγορία που του προσάπτεται και παρ’ όλα αυτά, η εκάστοτε επιχείρηση προχωράει κανονικά (Μαυραγάνης, 2015). Η πρακτική αυτή αφαιρεί την ανθρώπινη υπόσταση και τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα αφού εκτελώντας κάποιον παραβιάζεται το δικαίωμά του στη ζωή. Εάν κάποιος στόχος δεν είναι επιβεβαιωμένος, ειδικά εάν δεν επρόκειτο για στρατιωτικό στόχο, τότε υπάρχει σοβαρός κίνδυνος σε περίπτωση εξόντωσης να μιλάμε για άμαχο πληθυσμό και επομένως για εγκλήματα πολέμου. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις όπου άμαχος πληθυσμός έχει πέσει θύμα από στοχευμένα χτυπήματα, τα οποία στην καλύτερη περίπτωση θεωρούνται παράπλευρες απώλειες και στη χειρότερη συνιστούν έγκλημα πολέμου. Η διαφορά αυτή έγκειται στην γνώση που έχει ο επιτιθέμενος για την πιθανή πρόκληση θυμάτων και την απόφαση που θα λάβει για τη συνέχεια της επιχείρησης σε σχέση με αυτή. Συγκεκριμένα, σε αμερικανικές επιχειρήσεις στο Βόρειο Αφγανιστάν κατά το χρονικό διάστημα 2012-2013 υπήρξαν περισσότερα από 200 θύματα, εκ των οποίων μόνο τα 35 ήταν ηγέτες τρομοκρατικών οργανώσεων, ενώ τα υπόλοιπα απλώς μέρος του άμαχου πληθυσμού (Μαυραγάνης, 2015). Μέχρι το 2009, μάλιστα, υπολογίζεται πως για 20 ηγέτες που εξοντώθηκαν στο Αφγανιστάν τα μη στοχευμένα θύματα ανέρχονταν στα 750 με 1.000 (O’Connell, 2009).

Επιπρόσθετα, η έλλειψη της υποχρέωσης από πλευράς κάποιου κράτους να είναι υπόλογο για τις πράξεις του και να πρέπει να αποδείξει πως ο συγκεκριμένος στόχος ήταν κάποιος υπαρκτός εχθρός που συμμετείχε σε πραγματικές εχθροπραξίες, οδηγεί σε μία αυθαιρεσία που συνεπώς δημιουργεί μία έλλειψη διεθνούς νομιμοποίησης. Το τι ορίζει ως απειλή η κάθε χώρα και το αν είναι πραγματική απειλή δεν οριοθετείται από κάποια Διεθνή Σύμβαση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να ελεγχθεί η εγκυρότητα και αναγκαιότητα της δράσης κατά ενός ατόμου ή μίας ομάδας. Εάν, λοιπόν, δεν υπάρχει μία κοινή συναίνεση σε αυτά τα θέματα πώς μπορούμε να ελέγξουμε κάποιο κράτος που προβαίνει σε παράνομες κρατικές δολοφονίες και στοχεύει συγκεκριμένες ομάδες με σκοπό την εξουδετέρωση τους, είτε για πολιτικούς, είτε για άλλους σκοπούς;

7. Συμπεράσματα

Προκύπτει αβίαστα από τα ανωτέρω πως τόσο η κατοχή, όσο και η χρήση των μη επανδρωμένων αεροσκαφών προσφέρει στα κράτη ένα συγκριτικό πλεονέκτημα στην εδραίωση διεθνούς ισχύος. Βέβαια, όπως συμβαίνει και με κάθε πολεμικό μέσο αντίστοιχων δυνατοτήτων, η πιθανότητα αλόγιστης και ανορθόδοξης χρήσης τους εγείρει εύλογους προβληματισμούς και ερωτήματα που άπτονται της ηθικής υπόστασής τους. Ωστόσο, οι ευρείες δυνατότητες των μη επανδρωμένων αεροσκαφών δεν θα πρέπει να στοχοποιούν και να “δαιμονοποιούν” εγγενώς τη φύση τους. Η ηθική ή ανήθικη, αντίστοιχα, χροιά των αποτελεσμάτων τους, δεν έγκειται στις ιδιότητές τους, αλλά αποκλειστικά στις προθέσεις του εντολέα και στον τρόπο χρήσης εκ μέρους του χειριστή. Ως εκ τούτου, ο καθορισμός ενός διεθνούς κανονιστικού πλαισίου, το οποίο θα διατυπώνει σαφείς όρους για την χρήση τους, ενώ παράλληλα θα εγγυάται την λογοδοσία και την απόδοση ευθυνών σε περίπτωση απόκλισης από αυτό, συνιστά μία επιτακτική αναγκαιότητα και θα θέσει τις κατευθυντήριες γραμμές για την ηθική αξιολόγησή τους.

8. Βιβλιογραφικές Παραπομπές

• Goodfriend, S. (2023). What the Rise of Drone Warfare Means for Palestinians. 972 magazine. Διαθέσιμο σε: https://foreignpolicy.com/2023/01/20/israel-palestine-west-bank-attack-surveillance-drones-f%20ar-right-settlers/
• Goodfriend, S. (2022). Drones terrorized Gaza for years. Now they’ll do the same in the West Bank. Foreign Policy. Διαθέσιμο σε: https://www.972mag.com/drones-idf-west-bank-gaza/
• BBC News. (2023). How are 'kamikaze' drones being used by Russia and Ukraine?. Διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/world-62225830
• BBC News. (2020). Qasem Soleimani: US kills top Iranian general in Baghdad airstrike. Διαθέσιμο σε: https://www.bbc.com/news/world-middle-east-50979463
• Hecht, E. (2023). Drones in the Nagorno-Karabakh War: Analyzing the Data. Military Strategy Magazine. Διαθέσιμο σε: https://www.militarystrategymagazine.com/article/drones-in-the-nagorno-karabakh-war-analy zing-the-data/ 
• Leblanc, P. (2022). Who was al Qaeda leader and key 9/11 architect Ayman al-Zawahiri?. CNN News. Διαθέσιμο σε: https://edition.cnn.com/2022/08/01/politics/who-was-ayman-al-zawahiri/index.html 
• Μαρούδα, Μ.Ν. (2015). Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο. Εκδόσεις Σιδέρης. Defense, U. S. D. of. (2016). Department of Defense Dictionary of Military and Associated Terms. UNT Digital Library. Διαθέσιμο σε: https://digital.library.unt.edu/ark:/67531/metadc949822/m1/258/?q=unmanned%20aircraft%2 0is%20an%20aircraft%20that%20does%20not%20carry 
• Guruswamy, M. (2020). The Definition and Politics of ‘Surgical Strikes’. Διαθέσιμο σε: https://www.thecitizen.in/index.php/en/NewsDetail/index/4/19411/The-Definition-and-Politic s-of-Surgical-Strikes– Rogers, 
• A.P.V. & Malherbe, P. (1999). Model Manual on the Law of Armed Conflict. Μαυραγάνης, Κ. (2015). The Intercept: Ο “πόλεμος των Drones” του Μπαράκ Ομπάμα. Huffington Post. Διαθέσιμο σε: https://www.huffingtonpost.gr/2015/10/15/obama-drones-diethnes_n_8306042.html 
• O’ Connell, M.E. (2009). Unlawful Killing with Combat Drones: A Case Study of Pakistan, 2004-2009. Notre Dame Law School 
• Benjamin, R. (2011). Unmanned Aircraft Systems (UAS). International Aviation Organisation 
• Adams, R. D., & Barrie, C. (2013). The bureaucratization of war: moral challenges exemplified by the covert lethal drone. Ethics & Global Politics. Killmister, S. (2008). Remote Weaponry: The Ethical Implications. Journal of Applied Philosophy. Διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/24355209 
• Johansson, L. (2011). Is It Morally Right to Use Unmanned Aerial Vehicles (UAVs) in War? Philosophy & Technology 
• Kahn, P. (2002). The Paradox of Riskless Warfare. School of Public Affairs, University of Marylan 
• Θεοδώρου, Σ. (2022). Ουκρανία: Ο πρώτος πόλεμος των Drones στην ιστορία – Πώς άλλαξε το πεδίο της μάχης. Ιeidiseis.gr. Διαθέσιμο σε: www.ieidiseis.gr/kosmos/175001/oukrania-i-proti-plirous-klimakas-sygkrousi-ton-drone-stinistoria-pos-allakse-to-pedio-tis-maxis 
• Van Creveld, M. (1989). Technology and War: From 2000 B.C. to the Present. The Johns Hopkins University Press
• Galliott, J. (2015). Military Robots: Mapping the Moral Landscape. Ashgate
• Newsroom. (2022). Ο πόλεμος των Drones!. Διαθέσιμο σε: 10 www.newsbreak.gr/ellada/367230/o-polemos-ton-drones/ 
• Lawspot.gr. (2018). Εγκρίθηκαν οι νέοι κανόνες για τα Drones από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Διαθέσιμο σε: www.lawspot.gr/nomika-nea/egkrithikan-oi-neoi-kanones-gia-ta-drones-apo-eyropaiko-koino voylio. 
• Zoroya, G. (2021). How the IED changed the U.S. military. Διαθέσιμο σε: https://eu.usatoday.com/story/news/nation/2013/12/18/ied-10-years-blast-wounds-amputation s/3803017/